Experiences of a common man!

Category: Literature Page 1 of 2

साहित्य सर्जकको साङ्केतिक चित्र A symbolic image of a writer creating literature

Salutations to Creators who Cultivate Literature from Thoughts

The Planting of Thought

The movie Inception is about the planting of an “idea”—a thought. In it, a team enters someone’s dream and plants an idea in their mind, which then spreads like a virus. Interestingly, the person thinks the idea is their own. They believe no one but them could have thought it.

Likewise, our thoughts don’t come entirely from within either. For most people, personal struggles, society, the stories we see, hear, or read, and even fantasies plant various types of thoughts. For instance, I had a horrific news had inspired me to write I am the Devil. Meanwhile, the setting and the climax of What’s the Point? were based on my dream. Thoughts and ideas that enter the minds of writers grow in such a way that they cause unrest until they are written or turned into something. Yet, no matter how compelling the thoughts may be, most don’t become literature. Even prolific writers don’t write down everything that comes to mind.

Why Don’t All Thoughts Become Literature? What Blocks Them?

Both the individual and their society can become obstacles in literary creation. Most people don’t set aside time to write. When distracted by other work, unrecorded thoughts vanish, and the urge to write fades. Some people feel too lazy to write.

Society is also changing rapidly. What’s considered acceptable today may be deemed wrong tomorrow. In this way, some thoughts become irrelevant. Due to changes in perspective, writers often refrain from writing about old ideas.

Writer’s Block

The hardest part of writing is simply “getting started.” One of the most common problems faced by writers—especially those working on large literary projects—is writer’s block. This is a state in which, despite a strong desire to write, the writer is unable to do so. It can hit at any point—before beginning or midway through writing.

Recently, Paathshala writer Tirtha Gurung tweeted about experiencing this. George R. R. Martin, whose books were adapted into the hit series Game of Thrones, has long struggled to finish the final volumes.

Causes of writer’s block include:

  1. Fear of not being able to write as envisioned (the perfectionist trap).
  2. Doubt about completing the work.
  3. Fear of rejection in new writers; fear of disappointing fans in established ones.
  4. Emotional resistance when trying to articulate unspoken thoughts.
  5. The writer’s financial, social, or mental state.

How to Overcome Writer’s Block

In a conversation, George R. R. Martin, known as a perfectionist, asked Stephen King, “How do you write so much so quickly?” King’s simple but powerful reply was, “I write every day.”

King follows a rule: write at least six pages (2,000 words) daily—without worrying whether it’s good or bad. After completing the first draft of a novel, he lets it rest for a month and a half. During that time, he travels or writes something else. Then, he returns to revise the earlier draft.

King’s habits offer useful tips:

  1. Write regularly.
  2. Put thoughts on paper, no matter how they come out.
  3. Edit and revise later.

There’s a saying: “If nothing is written, there’s nothing to revise.” Of course, this is easier said than done.

In the Japanese animated film Whisper of the Heart, Shizuku dreams of becoming a writer. An elderly man named Nishi gives her a stone embedded with an emerald. After reading her first draft, he says, “You’ve mined a raw stone with effort. To polish it into a gem, you still need to work very hard.”

Original or Imitation?

Getting a literary work published professionally isn’t easy. Editors provide feedback on everything from spelling to plot structure. Writers go through multiple rewrites.

I once saw a photo on author Buddhisagar’s Facebook page of a huge stack of Karnali Blues drafts. Gabriel García Márquez’s first draft of One Hundred Years of Solitude was reportedly very different from the final book.

Reading such polished masterpieces can inspire new writers—but it can also be discouraging. Why?

  1. It makes them feel their ideas aren’t original.
  2. Our taste often evolves faster than our skill.

They say that nothing in this world is truly “original.” But that doesn’t mean new ideas can’t emerge. And if originality isn’t possible, imitation is a fallback.

But caution is needed. In art and literature, there’s an old rule:

“Imitating one person is plagiarism. Imitating a hundred is art.”
And another:
“Imitate so well that no one realises it’s imitation.”

The Path of a Writer

In Whisper of the Heart, when Shizuku says she wants to be a writer, her father replies:

“You’ve chosen a rare and difficult path. You’ll have to take responsibility for it yourself.”

Most writers’ lives aren’t easy. Internal conflict, family discord, social pressures from having different perspectives, and financial struggles are common.

Many writers have very few friends. Some brilliant authors have suffered from depression. The events surrounding the suicide of Bhairav Aryal, Nepal’s king of satirical literature, are heartbreaking. So too are the mental torments of Ryunosuke Akutagawa, the father of Japanese short stories.

After enduring inner turmoil, self-doubt, and numerous struggles, writers finally present their thoughts to readers. Only a few find financial success. Some readers don’t appreciate the ideas or their presentation. Sometimes, readers fail to even grasp the writer’s thinking. Some expect writers to express only the kinds of ideas they personally prefer. In extreme cases, books are torn or even burned by readers. Such acts are painful to see and hear about.

Of course, not everything written is good. Some books are written purely to spread propaganda or hatred. To expose such works, one must still read them.

Final Words

Salutations to all the writers who, without worrying much about success or failure, endure countless struggles and illuminate the world with the light of their thoughts!

(You can read the Nepali version of the article here.)

साहित्य सर्जकको साङ्केतिक चित्र A symbolic image of a writer creating literature

सोचबाट साहित्य उमार्ने सर्जकहरूको नाममा

सोचको वीजारोपण

चलचित्र “इन्सेप्सन” ‘आइडिया’ अर्थात् सोचको वीजारोपणको कथा हो । यसमा एउटा समूह आफ्नो ‘टार्गेट’को सपनामा गएर उसको दिमागमा कुनै सोच राखिदिन्छन्, जुन ‘भाइरस’ सरी फैलिन्छ । रमाइलो कुरा के भने त्यो मानिसलाई त्यो सोच आफैँ आएजस्तो लाग्छ । ऊ ठान्छ, त्यस्तो सोच ऊ आफूले बाहेक अरूले सोच्न सक्दैन ।

हाम्रो सोचहरू पनि आफैँ आउँदैनन् । अधिकांश मानिसलाई व्यक्तिगत संघर्ष, समाज, देखे, सुनेका अनि पढेका कथा र स्वैरकल्पनाले किसिसकिसिमका सोचको विजारोपण गरिदिन्छन् । जस्तो कि एउटा समाचारबाट प्रेरित भएर मैले आई एम द डेभिल लेखेको थिएँ भने ह्वाट्स द पोइन्टको परिदृश्य र क्लाइमेक्स सपनामा देखेको थिएँ । यसरी आउने सोचहरूले सर्जकहरूको मस्तिष्कमा चैँ ती सोच यसरी बढ्छन् कि त्यसको बारेमा केही नलेखेसम्म नबनाएसम्म छटपटी भइरहन्छ । तर जति नै छटपटी भए पनि धेरै सोचहरू अक्षरमा परिवर्तन हुँदैनन् । धेरै लेख्ने साहित्यकारहरू पनि मनमा आएका सबै कुरा लेख्दैनन् ।

किन बन्दैनन् सबै सोचहरू साहित्य ? केले छेक्छ?

मानिस आफैँ र उसको समाज पनि साहित्य सिर्जनामा बाधक हुन सक्छन् । अधिकांशले लेख्ने समय छुट्याउन सक्दैनन् । विभिन्न काममा अल्मलिँदा नलेखिएको सोच आफैँ हराएर जान्छ । लेख्न पनि मन लाग्न छोड्छ । कतिपय लेख्न अल्छी गर्छन् । समाज पनि एकदम छिटो परिवर्तित भइरहेको छ । आजका सामाजिक मान्यता भोलि गलत हुन सक्छन् । यसरी कतिपय सोचहरू असान्दर्भिक भइदिन्छन् अनि दृष्टिकोणमा आएको परिवर्तनका कारण पुरानो सोचका बारेमा प्राय: लेख्दैनन् ।

राइटर्स ब्लक

साहित्य सिर्जनाको सबैभन्दा गाह्रो काम “लेख्न थाल्नु हो” । लेखकहरूलाई, अझ ठूला आकारका साहित्य सिर्जना गर्ने साहित्यकारहरूलाई एकदमै सताउने एउटा समस्या हो ‘राइटर्स ब्लक’ । त्यस्तो अवस्था हो, जब मनमा लेख्ने हुटहुटी भइरहँदा पनि लेखकहरू केही लेख्न सक्दैन् । लेख्न थाल्दा वा बीचमा, कुनै पनि बेला यो समस्या आउन सक्छ । “पाठशाला”का सर्जक तीर्थ गुरुङले हालै यो समस्या आएको ट्विट गर्नुभएको थियो । जर्ज आर. आर. मार्टिन, जसको पुस्तकहरूको आधारमा सफल सिरिज बन्यो, अन्तिम पुस्तकहरू लेख्न संघर्ष गरिरहनुभएको छ । ‘राइटर्स ब्लक’ केही कारणहरू छन् :

१. सोचेजस्तो लेख्न सकिनँ/सक्दिनँ कि भन्ने डर । (पर्फेक्सनको चाहना ।)

२. पूरै लेख्न सक्दिनँ कि भन्ने शंका ।

३. नयाँ साधकलाई ‘रिजेक्सन’को डर । स्थापित साधकमाथि प्रशंसकको अपेक्षा ।                

३. खुलेर नबोलेका कुराहरूलाई लेखनमा ढाल्न खोज्न उत्पन्न संवेदना ।

४. लेखकको आर्थिक-सामाजिक-मानसिक अवस्था ।

‘राइटर्स ब्लक’ हटाउने उपायहरू

स्टेफेन किंगसँगको एउटा संवादका क्रममा ‘पर्फेर्क्सनिस्ट’ भनेर चिनिइनुहुने जर्ज आर. आर. मार्टिन सोध्नुहुन्छ, “तपाईं छोटो समयमा यति धेरै कसरी लेख्नुहुन्छ ?” किंगको साधारण तर महत्त्वपूर्ण जवाफ आउँछ, “म सधैँ दिनको छ पाना लेख्छु ।”

किंगको एउटा नियम रहेछ, हरेक दिन कम्तीमा छ पाना (२००० शब्द )लेख्ने । त्यसलाई राम्रो नराम्रोको कसीमा नराख्ने । कुनै उपन्यासको पहिलो ‘ड्राफ्ट’ तयार भएपछि डेढ महिना त्यसलाई थन्काउने । कतै घुम्न जाने या अरू नै केही लेख्ने । अनि डेढ महिनाअघिको सिर्जनालाई परिमार्जन गर्ने । किंगको नियमले ‘राइटर्स ब्लक’ हटाउने उपायहरू दिन्छन् :

१. नियमित लेख्ने ।

२. जस्तो भए पनि सोचलाई कागजमा उतार्ने ।

३. लेखिसकेको चीजलाई पछि सम्पादन/परिमार्जन गर्ने ।

“केही लेखेकै छैन भने केही परिमार्जन गर्न सकिन्न” भनिन्छ । यो काम त्यति सजिलो भने छैन । जापानी ‘एनिमेटेड’ चलचित्र “विस्पर अफ द हार्ट”मा साहित्यकार बन्ने सपना देख्ने शिजुकुलाई हजुरबुबा निशीले एउटा ढुंगा दिन्छ । त्यो ढुंगा भित्र एमराल्ड (हरियो रङ्गको महँगो मणि) च्यापिएको छ । शिजुकुको पहिलो ‘ड्राफ्ट’ पढिसकेपछि निशीले भन्छ, “तिमीले मिहिनेतसँग यो कथा लेखेर यस्तै पत्थर उत्खनन् गर्यौ । यसलाई ‘पोलिस’ गरेर बहुमुल्य मणि निकाल्न तिमीले अझै धेरै मिहिनेत गर्नुपर्छ ।”

नयाँ कि नक्कल ?

व्यावसायिक रूपमा कुनै पनि साहित्यिक कृति प्रकाशन गर्न सजिलो छैन । सम्पादकहरूले हिज्जे शुद्धिकरणदेखि कथानकको बनावटसम्मका विषयमा टिप्पणी गर्छन् । अनेकौं पटक पुनर्लेखन गर्छन् लेखकहरू । बुद्धिसागरको “कर्नाली ब्लुज”का ड्राफ्टहरूको अग्लो चांग धेरै अघि उहाँको फेसबुक पेजमा देखेको थिएँ । ग्याब्रियल गार्सिया मार्खेजको “वन हन्ड्रेड इयर्स अफ सोलिट्युड”को पहिलो ‘ड्राफ्ट’ एकदमै फरक थियो रे । यसरी परिस्कृत भएर आएका उत्कृष्ट किताबहरू पढ्दा नयाँ साहित्यकारहरूलाई उत्प्रेरणा मिल्छ । तर कतिपयलाई भने लेख्न झनै गाह्रो पनि बनाइदिन्छ । किनभने:

१. सोच नयाँ रहेनछ ।

२. स्वाद जति छिटो विकसित हुन्छ, कला त्यति छिटो हुँदैन ।

भनिन्छ, संसारमा ‘ओरिजिनल’ केही पनि छैन । तथापि नयाँ सोचहरू आउँदै नआउने चाहीँ होइन । नयाँ गर्न सकिएन भने उपाय छ—नक्कल गर्नु । यसमा साधकले सावधान हुन भने निकै जरुरी छ । कला/साहित्यमा नक्कलको एउटा मूलमन्त्र हो : “एकजनाको नक्कल गर्नु चोरी हो, सयजनाको नक्कल गर्नु चाहिँ कला ।” अर्को : “नक्कल यति राम्ररी गर्नु कि नक्कल गरेको थाहै नहोस् ।”

साहित्यकारको बाटो

“विस्पर अफ द हार्ट”मै शिजुकुले लेखक बन्छु भन्दा उसको पिताले भन्छन्, “तिमीले कमैले लिने फरक बाटो रोज्यौ । यसको जिम्मेवारी तिमी आफैँले लिनुपर्छ ।” प्राय: साहित्यकारहरूको जीवन सरल हुँदैन, आफ्नै मनमा हुने अन्तरद्वन्द्व, पारिवारिक बेमेल, फरक सोच भएका कारण समाजले गर्ने अपेक्षा र द्वन्द्व, आर्थिक समस्या आदिले गर्दा । धेरैजसो साहित्यकारका एकदमै थोरै मित्र हुन्छन् । कतिपय उत्कृष्ट लेखकहरू डिप्रेसनको शिकार भएका उदाहरण छन् । नेपाली हास्यव्यंग्य साहित्यका सम्राट भैरव अर्यालका आत्महत्या वरिपरिका घटनाक्रमले मर्माहत बनाउँछ । त्यस्तै, जापानी छोटा कथाका पिता आकुतागावाका मानसिक छटपटीका कथाहरू एकदमै पीडादायी छन् ।

अन्तरद्वन्द्व, आत्मसंदेह अनि विभिन्न संघर्ष पछि साहित्य साधकले आफ्नो सोच पाठकसामू पस्किन्छन् । कमै मात्रै साहित्यकारले आर्थिक रूपमा सफलता पाउँछन् । कतिपय सोच र सोचको प्रस्तुति पाठक/स्रोतालाई चित्त बुझ्दैन । कहिलेकाहिँ त पाठकले साहित्यकारको सोचसम्म पुग्नै सक्दैनन् । कतिपय पाठकले आफ्नो रुचि र विचार अनुसारको साहित्यकारले रचोस् भन्ने पनि चाहन्छन् । कुनैकुनै पुस्तक त पाठकले नै च्यात्छन्, जलाउँछन् । यस्तो देख्दा, सुन्दा चाहिँ मन चसक्क दुख्छ । त्यसो त लेखिएका सबै कुरा राम्रा हुन्छन् भन्ने छैन । ‘प्रोपगान्डा’ र द्वेष फैलाउने उद्देश्य राखेर पनि पुस्तकहरू लेखिन्छन् । यस्ता पुस्तकहरूको भण्डाफोर गर्न पनि ती पुस्तक पढ्नु पर्ने हुन्छ ।

सफलता, असफलतालाई खासै महत्त्व नदिएर, अनेकौं दु:ख पार गरेर आफ्नो सोचको सूर्यबाट विश्वलाई प्रकाशित गर्न सक्ने सम्पूर्ण साहित्य सर्जकमा नमन ।

(नोटः यस लेखको मूल रूप पहिलो पटक साहित्यपोस्टमा २०२० जुन १७ मा प्रकाशित भएको थियो । लेखको अङ्ग्रेजी संस्करण यहाँ पढ्न सकिन्छ ।)

सावर्णि पुस्तक आवरण

मानव र एआईको सम्बन्ध : “सावर्णि” उपन्यासको सन्दर्भमा

(सुझाव : डा. श्रीधर खनाल रचित सावर्णि उपन्यास पढ्नुभएको छ भने पढ्नुहोला । कहानी खोतलखातल गरिएको छ । उपन्यास पढ्नुभएको छैन तर पनि यो लेख पढ्न चाहनुहुन्छ भने पनि ठीकै छ ।)

पृष्ठभूमि

पुराणहरू भन्छन्– ब्रह्माको आयु १०० वर्ष हुन्छ । ब्रह्माको ५० वर्षको समयलाई परार्ध भनिन्छ । ब्रह्माको दिन (१२ घण्टा) अर्थात् कल्प मा सृष्टि हुन्छ र रातमा प्रलय भई सृष्टिको अन्त्य हुन्छ । प्रत्येक कल्पमा चौध मन्वन्तर हुन्छन् जसमा चौध मनुहरूले मानवको सृष्टि वा संरक्षण गर्छन् । हरेक मनवन्तरमा एकहत्तर महायुग (चतुर्युग) हुन्छन् । हामी अहिले ब्रह्माको द्वितीय परार्धको पहिलो वर्ष अर्थात् ५१ औं वर्षमा श्वेतवराह कल्पको ७औं मनुको समय (वैवश्वत मनवन्तर) अन्तर्गत २८औं महायुगको कलियुगमा छौँ । २८औं महायुगकै द्वापर युगमा भगवान् विष्णु अवतरित हुनुभएको थियो श्रीकृष्णका रूपमा । ८औं मनुलाई सावर्णि भनिएको छ । सप्तशती (चण्डी)मा पनि देवीको एक नाम सावर्णि रहेको छ ।

डा. श्रीधर खनाल कृत उपन्यास सावर्णिको मूल पात्र सावर्णि पनि मनुझैं मानवको उत्पत्ति र संरक्षण गर्छन् । यद्यपि उनी देवी भने होइनन् । उनी एक कृत्रिम बौद्धिकता भएका तर भावुक यन्त्रमानव हुन् जो लोप भइसकेका मानवलाई ल्याबमा जन्माउँछन् र तिनलाई पालनपोषण एवम् दिशानिर्देश गर्छन् ।

सावर्णि पुस्तक आवरण

सावर्णि उपन्यासको कथा

उपन्यासमा दुईवटा कथा छन् । पहिलो अध्यायको कथामा जीपीटी-२००० नामको एआई सफ्टवेयरले न्यारेटरलाई पिछा गर्छ, फोन गर्छ र एउटा इमेल पठाउँछ । यो बाह्रखरी उत्कृष्ट कथा २०८० मा रहेको जीपीटी २००० शीर्षकको कथामा पनि भेटिन्छ । यस कथाको समीक्षामा लेखेको थिएँ :-

ChatGPT 4.0 ले तहल्का मच्चाइरहेको बेला जीपीटी २००० ले धमाका गर्ने आशा पलायो । कथाको सुरुवात राम्रो लाग्यो । जीपीटी २००० ले मोबाइलमा इन्स्टल गरेपछि इमेल, क्यामरा र लोकेसनको आधारमा ट्रयाकिङ गर्ने कुरासम्म कथा ठीकै थियो । ‘असुर’को दोस्रो सिजनको झल्को आउला जस्तो लागेको बेला उसले न्यारेटरलाई सर्वोत्कृष्ट भन्दै गरेको भविस्यवाणीले कताकता ‘म्याट्रिक्स’ को झल्को दियो । आपसी कलहका कारण मानिसहरू लोप भइसकेपछि पनि AI बच्ने कुरा अलि पत्यार नलाग्दो नै थियो । हुन त AI को भविस्यवाणी हो । मिल्नैपर्छ भन्ने छैन ।

त्योभन्दा पनि पत्याउन नसकिने कुरा चैं जीपीटीले आफूले सबैलाई ट्रयाक गरिरहेको कुरा कसैलाई भन्ला भन्ने हो । हामीले इन्स्टल गर्ने एप्लिकेसनहरूले हामीलाई ट्रयाक गर्ने कुरा नौलो हैन । जानी नजानी हामी permission पनि दिइरहेका हुन्छौँ । तर सिधै फोन र इमेल गरेर ट्रयाक गर्छौँ भने भने वाचकले झैं uninstall गरेर व्यापार चौपट हुन्छ होला । खैर, कथामा जताततै देखिने मानवीय प्रलयको डरको लामो वर्णन छ जुन अझै रोचक बन्न सक्थ्यो जस्तो लागिरह्यो ।

उत्कृष्ट कथा, २०८० का कथा मलाई कस्ता लागे ? (भाग – १)

जीपीटी २००० को दोस्रो भागको फैलावटका रूपमा सावर्णिको मूल कथा प्रस्तुत गरिएको छ । सावर्णिले मानव बनाएर हुर्काएको हजारौं वर्षपछिका देरिका र वासु अनि उनीहरूका सन्तान किसनको वरिपरि घुम्छ । यी पात्रका नाम द्वापर युगका देवकी, वसुदेव र कृष्णसँग मिल्छ । रूखमा चढेर बाँसुरी बजाउने र नदीमा पौडी खेल्ने किसनका दृश्यहरू कृष्णका कहानीबाट झिकिएका छन् । तथापि किसन कृष्ण होइनन् । न त देरिका र वासु हुन् देवकी र वसुदेव ।

देरिका र वासु सावर्णिले बनाएको नगरका नगरवासी हुन् । उनीहरू पूर्णतः एआई पर्सनल एसिस्टेण्ट (पीए) र रोबोटको नियन्त्रणमा छन् । पीएमाथि उनीहरू यति निर्भर छन् कि घरबाट निस्किन र साथि बनाउन समेत उनीहरू आफैँ सक्दैनन् । यस्तोमा देरिका र वासु पीएको सहायताले प्रेम गर्न पुग्छन् । देरिका गर्भिणी भएपछि जाँच गराउँदा भ्रुणमा जेनेटिक डिफेक्ट देखिएको भन्दै सात पटक एबोर्सन गरिन्छ । आठौँ बच्चा बस्नुअघि भने देरिकाको पीए देरिकले आफूलाई बन्द गर्न सुझाउँछ ताकि सेन्ट्रल सिस्टमलाई थाहा नहोस् । नौ महीनापछि द्वापर युगमा कृष्ण जन्मिएको ग्रहनक्षत्रको अवस्थामा किसनको जन्म हुन्छ । साथै, किसनको जीवनको सन्दर्भमा भविस्यवाणी गरिन्छ कि उनी एउटा युद्धको कारक बन्नेछन् । उनले भविस्यमा के गर्लान् भन्ने कुतूहलले अन्तिमसम्म तानिरहन्छ ।

शास्त्रार्थ : मानव को हो ?

उपन्यासको क्लाइमेक्स अघि किसन र सावर्णि अनेक विषयमा शास्त्रार्थ गर्छन् । यद्यपि लेखकले बढी महत्त्व दिएको विषय हो, “मानव को हो ?”

किसन प्रश्न गर्छन्, सावर्णि युगमा जन्मिएका प्राचीन (हामी र हाम्रा पुर्खा) जस्तै देखिने तर हरेक कुरामा एआईमा निर्भर प्राणी मानव हुन् त ?

पुराना मानिसको जस्तै जेनेटिक्स र स्वरूप भएकाले ती मानव नै हुन् भन्ने तर्क सावर्णिको छ । किसनको राय फरक छ । मानव स्वरूप भएपनि यदि उनीहरू आफैँ सोच्न सक्दैनन्, हरेक कुरामा एआईको भर पर्छन् भने उनीहरू एआईका दास हुन् । जसमा तर्क गर्ने क्षमता छैन, जो कुनै कुरा रचना गर्न सक्दैनन्, जसलाई डरले हरेक समय जकडेको छ, ती मानव कसरी हुन सक्छन् ?

अहिले नै पनि हामी मानव भएर जीउन सकेका छैनौँ । मानव सिर्जित कृषि र आय आर्जनका कार्य, धन, समाज, राजनीतिजस्ता विषयले हामीलाई स्वतन्त्र बनाउन दिएका छैनन् । त्यसैले त रुसोले द सोसल कन्ट्र्याक्ट मा लेखेका छन्, “मानिस स्वतन्त्र जन्मन्छ तर त्यसपछि सर्वत्र साङ्लोले बाँधिन्छ ।” क्याल्कुलेटर, कम्प्युटर, स्मार्टफोनजस्ता आविष्कारले हाम्रो जीवन सहज बनाएका छन्, सूचनामा पहुँच पनि बढाएको छ तर हामीलाई अल्छि पनि त बनाइरहेको छ । धेरै दिमाग लगाउने कामहरू सहजताका हिसाबले कम्प्युटर र मोबाइललाई त दिइ नै सकेका छौँ । अहिले मज्जाले दोहोरो कुरा गर्न सक्ने अनि हाम्रो भाषा बुझेर हाम्रा सवाल हल गर्न सक्ने Generative Pre-trained Transformer (GPT) प्रोग्रामहरूले हामीलाई मोहनी लगाएका छन् । Virtual reality ले पनि हामीलाई बाँध्न थालिसकेको छ । अझै विकसित हुँदै जाँदा प्रविधिले हामीलाई “Her”, “Matrix”, “I, Robot”, “Terminator”, “Ready Player One” जस्ता चलचित्रमा देखाइएको जस्तो संसार अब टाढा छैन भन्न सकिन्छ ।

सूचनामा छिनमै पहुँच भएका हामीले विकसित गरेका स्मार्ट प्रोग्रामभन्दा स्मार्ट हुनु अबको हाम्रो चुनौती छ । ChatGPT ले पनि त आफैं भनेको छ कि उसको जवाफ गलत हुन सक्छ । खासगरी प्राविधिक विषयमा यसको प्रयोग गर्दा cross-question गर्न जानिएन, critically हेर्न सकिएन भने गलत सूचना पाउन र फैलिन सक्छ । केहीदिनअघि बुकाहोलिक्समा किताबहरू सम्बन्धी टृभियाको लामो सूचि देखिएको थियो । अङ्ग्रेजीबाट नेपालीमा ChatGPT ले अनुवाद गरेको भनिएको सो पोस्टमा एउटा टृभिया थियो, “हुर्री र नशा जस्ता शब्दहरू शेक्सपियरले आविष्कार गरेका थिए ।” शेक्सपियरले नेपालीमा त कुनै शब्द आविष्कार गरेका हैनन् । अङ्ग्रेजीमा के रहेछन् भनेर सोधेको थिएँ । एक जना साथीले मेसेजमा भनिदिनुभयो तर त्यो पोस्टको कमेन्टमा कपी-पेस्ट गरेँ है भन्ने विद्वान साथीहरू पनि हुनुहुन्थ्यो । ChatGPT माथि पढेलेखेका विद्वानले नै पूर्ण विश्वास गर्नु अनि त्यहाँ दिइएका तथ्य केलाउन नखोज्नुले मलाई त्यस्तै त्रसित बनायो ।

अहिले त एआईले बनाएका चित्र, चलचित्र, गीतसङ्गीत, लेख रचना इन्टरनेटभरि छरपस्ट छन् । Deepfake (एउटाको शरीरमा अर्काको अनुहार राख्ने) जस्ता प्रविधि त दश वर्षअघि नै आइसकेको थियो । अब चाहिँ हातहातमा आउँदैछन् । कुन साँचो कुन झुठो भन्ने छुट्याउन झन्झन् गाह्रो हुँदैछ । भविस्यमा यसले अझ विकराल समस्या ल्याउन सक्नेछ । हाम्रा बाजागाजा लोप हुन सक्नेछन्, हाम्रो रचनागर्भ खाली हुन सक्नेछन् अनि हामी आत्मविश्वासहीन भई एआईको नियन्त्रणमा हुनेछौँ ।

यस्तो हुन नदिन हामी सजग हुनुपर्छ । हरेक कुरालाई भेरिफाई गर्नुपर्छ । आफ्नो रचना बैंकलाई रिचार्ज गरिराख्नुपर्छ । सम्बन्धहरू गाँस्नुपर्छ । प्रविधि साक्षरता बढाउँदै प्रविधिलाई उछिन्नुपर्छ ।

केही अनुत्तरित प्रश्नहरू

सावर्णिमा किसनले आफैँ घरबाहिर जानु, बाँसुरी बजाउनु, रूख चढ्नु, पौडी खेल्नुजस्ता कार्यलाई क्रान्तिकारी भनिएको छ किनभने सावर्णिको नगरमा ती कहिल्यै नगरिएका कुरा हुन् । यिनै कुराले कथालाई रोचक बनाउँछन् । किसनले गरेका कामको सजाय सावर्णिले देलान् कि नदेलान् भन्ने मनमा परिरह्यो अनि कथाले अनौठा मोड लिइरह्यो । अन्तिमसम्म आइपुग्दा भने केही प्रश्नहरू आइरहे जसको जवाफ पाइएन ।

१. सावर्णिलाई कसले डिजाइन गर्‍यो ?

२. उनलाई एआई प्रमुख किन र कसरी बनाइयो ?

३. मानवहरू लोप भएको वर्षौंपछि सावर्णि कसरी “जीवित हुन” सके ?

४. सावर्णिको शरीर कुन वस्तुले बनेको थियो ? उनलाई बाँधेको साङ्लो के को थियो ? फलाम, स्टील वा आल्मुनियम त हजारौं वर्षमा पूरै खिइन्छन् । प्लास्टिकमा समेत त्यत्रो समयमा त परिवर्तन आउँछ ।

५. सावर्णिजस्ता अरू यन्त्रमानव किन एउटा पनि रहेनन् ?

६. उपन्यास भन्छ, “पृथ्वीमा ठूलठूला चिरा परेको थिए ।” ती चिराले असुरक्षा पनि बढाएको छ । तथापि जुन सावर्णिले जेनेटिक रिकोडिङ गरेर मानव भ्रुण ल्याबमा तयार गर्न सके तिनले चिराहरू पुर्न वा बन्द गर्न किन सकेनन् ?

७. सावर्णिले मानिसहरूलाई किन भाग्यवादी बनाए ? बालकको न्वारानसँगै गरिने भविस्यवाणीलाई किन महत्त्व दिइएको ?

८. जेनेटिक रिकोडिङ गरेर बनाइएका मानवका सन्तानबाट जन्मिएका किसनमा पुराना मानिसको जिन कसरी आयो ?

९. किसनले बुवालाई खाना पकाउन किन लाएनन् ? किन आमालाई मात्रै लगाए ?

१०. जहाँ मानिसहरू एआईको नियन्त्रणमा रहन्छन् र जेलजस्तो जीवन बिताउँछन् त्यहाँ सजाय र जेलको व्यवस्था किन चाहिन्छ ?

११. किसनले सानोमा कानून तोड्दा सजाय पाए । तर पछि जेल जाने बेलामा त बेकसुर थिए । सावर्णिले पनि स्वीकारेका छन् अनि फेरि जेल जान किन राजी भए ? किसनमा विद्रोह उब्जिएर अरूलाई पनि पीएबाट स्वतन्त्र हुन आह्वान गरेका भए ?

१२. किसन जेल जाने बेला र त्यसपछि वासु कता गए ?

१३. मङ्गलबाट मानिस फर्किन सक्छ भन्ने पूर्वानुमान गरेर देरिकमार्फत देरिकालाई किसन जन्माउन प्रेरित गर्ने सावर्णि मङ्गल ग्रहबाट मानिसहरू आउँदा किन छक्क पर्छन् ?

१४. मङ्गलको हावापानीमा एड्याप्ट भएर आणविक हातहतियार बनाउने पुस्तासम्म पुग्न साँच्चै चैं कतिको सम्भव होला ?

१५. किसनको सल्लाह मानेर सावर्णिले मानव आफू र आफ्नो सिस्टमबाट मुक्त गर्लान् ? (यहाँ सावर्णि २ को सम्भाव्यता देख्दै छु ।)

सोचमग्न बनाएका केही कुरा

उपन्यासमा एआईको नियन्त्रणमा नरहेका मानिसलाई धेरै ठाउँमा मूर्ख, युद्ध गर्न चाहने र घातक चित्रित गरिएको छ । “मानवविनाको पृथ्वी सुन्दर थियो ।” दुईतीन ठाउँ लेखिएको छ । यद्यपि सावर्णि एक्लो महसुस गर्छन् र बचेखुचेका शुक्रकीट र डिम्ब प्रयोग गरी केही जेनेटिक हेरफेर गरेर मानव नै तयार पार्छन् । नौ दश बच्चालाई हुर्काउन सुरुमा पीए रोबोट तयार गरेको भने पनि निरन्तरता दिइरहेकै छन् । त्यस समयमा पहिलेझैं वनस्पति र पशुपन्छी थिए पनि भनिएको छ तर मानव जीवनका लागि अनुकूल थिएन, विकिरण धेरै थिए आदि इत्यादि जस्ता विरोधाभास हुने कुरा पनि भनिएको छ ।

सावर्णिले कानून लुकाएका छन् । कतिपय कानूनको बारेमा पीएलाई पनि थाहा छैन । फेरि सावर्णिले इतिहास लुकाएका मात्रै छैनन् अन्तिमसम्म आइपुग्दा तोडमरोड नै गरेका छन् । पहिलोचोटि पढ्दा मलाई सावर्णि करूणामय लागे । मानवलाई बचाउन उनले गरेका प्रयासप्रति कृतज्ञ भए । दोस्रोपटकमा भने उनका नकारात्मक पाटो बढी खुले । अन्तिम अनुच्छेदका दृश्यहरू त भयानक नै लागे । उपन्यासमा सिधासिधा मानवलाई जति क्रूर भनिएको छ, त्यस्तै क्रूर सावर्णिलाई पाएँ ।

चित्त नबुझेका कुरा

१. नारायणस्वरूप श्रीकृष्णको चरित्रबाट प्रेरित किसनलाई पछिल्लो भागमा कमजोर बनाइएको छ । श्रीकृष्णको चरित्र नदेखाई मौलिक कथा पेश गरिएको भए अझै राम्रो हुन्थ्यो ।

२. व्याकरणीय समस्याहरू, जस्तै :

क) भूत कालको बीचमा वर्तमान कालको प्रयोग ।

ख) एकै अर्थका दुई कुरा सँगसँगै आउनु (redundancy), उदाहरण : “देरिकाले आस्ते-आस्ते मीठो र स्वादिलो खाना पकाउन सिक्दै गई ।”, “धुन खास अनि विशेष थियो ।” आदि ।

“प्रोफेसनल” प्रकाशनहरूबाट प्रकाशित कृतिहरूमा यति धेरै व्याकरणमा समस्या हुनु नहुने हो ।

३. Stephen Hawking को नाम नेपालीमा स्टेफन हकिङ्स र इस्टेफेन हकिङ्स लेखिएको । स्टेफेन हकिङ हुन्छ होला । हकिङ्स त हुँदै हुँदैन ।

अन्त्यमा

कथानकले बढाउने हुटहुटी र दार्शनिक पक्षले सावर्णिलाई पठनीय बनाएका छन् । यद्यपि कथामा भर्न बाँकी खाडल थुप्रै छन् । सावर्णिको पात्रलाई अझै एक्स्प्लोर गर्न सकिन्छ र कथाहरू विस्तार गर्ने ठाउँ अझै छन् । उपन्यास प्रकाशनमा अलि हतार गरिएको हो कि भन्ने पनि लाग्यो । द्वापर युगको कथासँग नजोडिएर मौलिक कथा सिर्जना गरिएको भए अझै उत्कृष्ट बन्न सक्थ्यो ।

रूदाने : “थाहा” अभियान र वर्तमानलाई पाठ

थाहा र रूदानेसँग परिचय

सञ्जीव उप्रेतीको “घनचक्कर” उपन्यासको वाचक ठाउँठाउँमा “खोज” र “थाहा” लेखिएको देख्छ । “यो सबैतिर कसले लेखेको होला ?” प्रश्न गर्छ । उत्तर आउँछ, “मकवानपुरतिरका एक शिक्षकले ।” घनचक्करले सङ्केत गरेका शिक्षक रहेछन् थाहा आन्दोलनका प्रणेता रूपचन्द्र बिष्ट । तीन वर्षअघि  तिनकै जीवनमा आधारित “रूदाने” नामको चलचित्रको पोस्टर र टिजर हेरेपछि उनी को होलान् भन्ने खुल्दुली बढेको थियो । यद्यपि उनको बारेमा धेरै कुराहरूको ज्ञान भने थिएन । “रूदाने” नाममै उपन्यास आउन लाग्यो भनेर प्रवीण ढुङ्गेलले बुकाहोलिक्समा पोस्ट गर्नुभएपछि यो किताब प्रकाशन हुनासाथ पढ्नुपर्छ भन्ने लाग्यो । 

एम्बिसन गुरु एपमा इबुक छ भन्ने पत्ता लागेपछि किनेँ तर एपको रिडर भर्खर बनेको रैछ । किताब पढ्न मिल्ने तर न अध्याय छान्न मिल्ने न त हाइलाइट र बुकमार्क राख्न । पेपरब्याक ६०० रूपैयाँमा पाइने भनेर त भनेकै थियो विज्ञापनमा । एक दिनभित्र पाइने भनेर मगाइयो ।

तर केही समस्याले गर्दा एक दिन पछि मात्रै हात पर्‍यो ।

उपन्यासको संरचना

आवरण राम्रो लाग्यो । छाप्रोको भित्तामा रूदाने नाम, “रू” बाट निस्किएको हाते स्पिकर र त्यसबाट ध्वनि जसरी आइरहेको “थाहा” । पढ्न थालियो । छोटाछोटा वाक्य अनि छोटै अध्यायहरू । छिटो सकिने जस्तो लागेपछि पढ्ने जोश झनै बढ्यो । छोटा वाक्यहरूले कतैकतै दु:ख पनि दिए । एउटै वाक्यमा भन्न सकिने कुराहरू पनि टुक्रिएर आउँथे । उदाहरणका लागि :

“ढिलासम्म सुत्ने र उठेपछि गाउँ डुल्न निस्किने । मुख्य काम ।” (पृ. ५)

“धेरै मजदुर बालुवा निकालिरहेका थिए । पुरनमान थियो । उसका लठैतहरू थिए ।” (पृ. २७)

पृष्ठ ११ को “आँसु” अध्यायको पहिला दुई वाक्यमध्ये एउटा हटाउन मिल्छ:

“गोपाली गाउँबाट घोडा दौडिएको घर्तीखोलाबाटै देखियो । एक साँझ हाम्रो ध्यान गोपाली गाउँतिर सोझियो ।”

त्यस्तै, उमा शाहले बच्चा जन्माएर स्कूल फेरि जान थालेपछि छोरी जन्मेको देखाइएको छ (पृ. १३२, १३३, १३६, १३७)। पृष्ठ १९७ मा “गोडमेल” भन्ने एउटा शीर्षक भेटिन्छ । यो छुट्टै अध्याय हुनुपर्ने होला । अन्तिम अध्यायमा न्यारेटर परिवर्तन हुँदा को हो ठ्याक्कै खुल्दैन । कुनै भाइ जस्तो लागेको थियो तर एक ठाउँ स्त्रीसूचक क्रियापद प्रयोग गरिएकाले बहिनी गीता हुन् कि ?

रूपचन्द्र बिष्ट अर्थात् रूदाने

उपन्यासका मुख्य वाचक/नायक रूपचन्द्र बिष्ट (रूदाने) झर्रो बोली बोल्छन् । सुरुमा त ठीकै लाग्यो । कतैकतै हासो नि लाग्यो । तर पूरै उपन्यास भरी एउटै टोन नभएको भए हुन्थ्यो । पढ्दै जाँदा नायक त बाहुबली नै हुन् कि झैं लाग्ने । पछि बुझ्दा त बलबुद्धी दुवैमा तगडा रहेछन् । “मात चढेका बेला” साँढेसँग जुध्ने उनी अरूले बोलेका कुरा जस्ताको तस्तै भनिदिने रहेछन् । पन्ध्र मिनेट बोलेको कुरालाई पाँच मिनेट, तीन मिनेट, एक मिनेट र एक वाक्यमा छोट्याउन सिकाउने रहेछ्न् । संक्षेपीकरणको अभ्यास उनका नामहरूमा पनि देखिन्छ । जस्तै, रूपचन्द्र दामन नेपाल (रूदाने), जनमुखी सदस्य रूपचन्द्र (जसरू), स्वतन्त्र रूपचन्द्र (स्वरूपे) आदि । उनले औपचारिक पठन बाहेक अतिरिक्त क्रियाकलापलाई पनि प्रश्रय दिएका रहेछन् । बालेन शाहले काठमाडौं महानगरमा सुरु गरेको “बुक फ्री फाइडे” जस्तै कृषिसम्बन्धी दैनिक स्कूलमै सिकाउने कार्य त रूपचन्द्रले पहिल्यै सुरुवात गरेका रहेछन् । राजनीति, समाज, देशका बारेमा पनि उनले सबै विद्यार्थीलाई सिकाउने गरेका रहेछन् । नेपालीमा पढ्दा पनि नबुझिरहेका विद्यार्थीलाई अङ्ग्रेजीमा पढाउँदा विरोध पनि गरिएछ । ज्ञानको दायरा बढाउन पनि अङ्ग्रेजी पढ्नुपर्छ भन्ने तर्कका आधारमा उक्त कार्यलाई निरन्तरता दिइएछ ।

साविकको अमरज्योति निमाविलाई जनकल्याण मावि बनाएर प्रधानाध्यापक बन्नुअघि उनी प्रधानपञ्च पनि बनेका रहेछन् । विकास कार्यका लागि आफैं ढुङ्गा फोड्न जाने, ढुङ्गा बोकाउन लगाउने र जनश्रमदानको प्रसङ्गमा भने हर्क साम्पाङ सम्झिएँ । फटाहा र भ्रष्टचारीसँग बोल्ने तरिका दुवैको उस्तैउस्तै लाग्यो । विकास गर्ने क्रममा पञ्चायतका मतियारहरूसँग दुश्मनी पनि भयो । पछि उनले सुरु गरेका उन्नत बाली उब्जाने, विकासे नश्ल भित्र्याउने, विकासका कामहरूका विषयमा छलफल गर्न बनाउन सुरु गरेको विकास घर र अन्य योजनाहरू असफल बनाइयो ।

सारा गाउँलाई साक्षी राखेर विवाहसभा गरेर उमा शाहसँग विवाह गरेका उनको विवाह सम्बन्ध टुट्यो । लगभग त्यही समयमा विद्यालयमा भएको व्यापक विरोधका कारण प्रधानाध्यापक पदबाट राजीनामा दिनुपर्यो । पञ्चायतका समर्थकले उनको पिछा गरे मार्नै खोजे । देवघाटमा भतिजहरूको व्रतबन्ध भइरहेको बेला अनौठो हर्कत गर्दै नारायणीमा फाल हाले ।

जोगीको भेष धरेर फर्किएका उनी भाइको आग्रहमा दामनको भ्यु टावरमा बस्न थाले । उनमा केही परिवर्तन आएको जस्तो देखिन्छ । सामन्तीकै पक्षमा रहेका भनेका भाइ गुणचन्द्रको कुरा मानेर त्यहाँ बसे । राजनीतिक उचाइ पनि त्यहीँ बसेकै बखत पाए राष्ट्रिय पञ्चायतको दुईपटक सदस्य भएर । पञ्चायत प्रणालीमा रहेर पञ्चायतकै विरोध गर्दै राजनीति गर्न पारिवारिक साथ पनि मिल्यो । राष्ट्रिय पञ्चायतको दोस्रो कार्यकालमा भने बाबुको इच्छा पुर्‍याउन करमा घर बनाउँदा (पछि दाजुभाइकै बीचमा किचलो पनि उब्जियो) अनि सुविधाको गाडी लिँदा उनका प्रतिद्वन्द्वीले विरोध गरे । त्यस कुराले बहुदल पुनःस्थापनापश्चात् भएको चुनावमा उनलाई घाटा पुग्यो । यद्यपि उनलाई गाली गर्दै सर्वहाराको प्रतिनिधित्व गर्छौं भन्दै ब्रह्मलुट गरिरहेकै छन् । सङ्गठन नहुनु पनि उनको हारको कारण थियो तर सङ्गठन किन नबाउने भन्ने कुरामा भने उनी प्रष्ट थिए :

सङ्गठनले हामीलाई पक्षपाती बनाउँछ । हामी निष्पक्ष हुन सक्दैनौँ । एउटा सङ्गठनमा भएपछि मैले गल्ती गरेँ भने पनि तिमीहरूले मलाई चुपचाप साथ दिनुपर्छ । सङ्गठन भन्नेबित्तिकै कोभन्दा को ठुलो भन्ने कुरा सबभन्दा अगाडि आउँछ । (पृ. २०७)

जीवनको अन्त्यतिर थाहा पाउनुपर्नेले थाहा पाएनन्, पाएकाले पनि साथ छोडेकाले उनी विरक्तिएको कुरा पढ्दै गर्दा मन साह्रै कुँडियो । रूपचन्द्रले स्वतन्त्र हुँदा पाएको सूर्य चिह्नको फाइदा एमालेले लिएको रहेछ भन्ने थाहा पाउँदा छक्कै परेँ । बालेन र हर्कले लौरो चिह्नमा छुट्टाछुट्टै ठाउँमा जितेपछि त्यही चिह्न लिएर मधुसूदन पाठक (सिते बा) हरूले पार्टी खोलेको कुरा झट्ट याद आयो ।

उपन्यासका कमजोर पक्ष

“रूदाने” को सबैभन्दा कमजोर पक्ष तिथिमिति, उमेर ठ्याक्कै नहुनु हो । तिथिमिति थाहा पाउन इतिहासका धेरै कुरामा जानकार हुनुपर्छ । राणाकाल कहिले सुरु भयो, पञ्चायत कहिलेदेखि लागू भयो, जनमतसङ्ग्रह कहिले भयो, जनआन्दोलन कहिले भयो भन्ने त याद थियो । तर रूपचन्द्र बिष्ट प्रधानपञ्च कहिले भए, उनको विवाह कहिले भयो, नारायणीमा कहिले फाल हाले अनि कति समय हराए, राष्ट्रिय पञ्चायतका सदस्य कहिले भए भन्ने प्रश्नहरूको जवाफका लागि अरू सामग्रीको आवश्यकता पर्छ । उपन्यासकारले रूदानेले झैं, “आफैं थाहा पा भाते, पत्ता लगा” पो भनेका हुन् कि ?

उपन्यासको अर्को कमजोर पक्ष शोविङ (showing) भन्दा टेलिङ (telling) को ज्यादा प्रयोग हो । “कविता लेखेँ” भनेको ठाउँमा उनले लेखेकामध्ये कुनै कविता राख्न सकिन्थ्यो । कसैलाई केही कुरा भनेको वा छलफल भएको भनिएको विषयमा दोहोरो संवाद राखिएको भए हुन्थ्यो । उपन्यासका रूदाने धेरैजसो पर्चामा लेखिएका र केही पुराना रेकर्डमा भनेका कुराहरू संवादका रूपमा बोलिरहन्छन् । वाचक मात्रै बोलिरहँदा वास्तविक रूपचन्द्र विष्ट आफू मात्रै बोल्थे अरूका कुरा सुन्दैनथे कि भन्ने पर्यो । अरूका कुरा नसुन्ने त थिएनन् होला । नारायणीमा फाल हानेर साधुको भेषमा आएपछि अनि राष्ट्रिय पञ्चायतको सदस्य भएपछि भाइको कुरा सुनेका प्रसङ्गले गर्दा उनी अरूका कुरा सुन्दैनथे भन्न पनि सकिँदैन ।

हुन त एउटा किताबमा कुनै व्यक्तिको सिङ्गो जीवन समेट्न असम्भव हुन्छ तर केही महत्त्वपूर्ण कुराहरू छुटेका छन् । विष्णुप्रसाद आचार्यले अनलाइन खबरमा लेखेको “रूदाने” उपन्यासको समीक्षामा रूपचन्द्र बिष्टका एक छोरी र एक छोरा थिए भन्ने पढियो तर उपन्यासमा एक छोरीको मात्रै कुरा छ । ती पनि सपनाजस्तो आउँछिन् अनि त्यसै बिलाउँछिन् । सम्बन्ध विच्छेद पछि उमा शाह र छोराछोरी कहाँ गए, रूपचन्द्रसँग सम्पर्कमा थिए कि थिएनन् भन्ने खुल्दैन । केपी ओली जम्माजम्मी दुई ठाउँ आउँछन् तर दुईको बीचमा खासै संवाद हुँदैन जबकि एउटा फोटोमा दुबै “थाहा” लेखिएको स्कुटरपछाडि देखिन्छन् ।

रूपचन्द्र विष्टले “व्यवस्था निर्दलीय राजनीति बहुदलीय हुनुपर्छ” भनेका रहेछन् विमर्शसँगको अन्तरवार्तामा (स्रोत: थाहा-निष्पक्ष सक्रियताको अभ्यास, पृ. २२४, https://thaha-rudane.org/) । उपन्यासमा पनि यो नारा आउँछ तर व्याख्या भने आउँदैन । यो विषय मलाई एकदमै रोचक लाग्यो तर ठ्याक्कै कस्तो हो बुझ्नै सकिनँ । फेरि त्यही अन्तरवार्तामा (किताबमा अलि पछि) “बहुदलीय बहुला व्यवस्था हो । निर्दलीय निर्दयी व्यवस्था हो ।” भनेका रहेछन् । बहुला र निर्दयी व्यवस्थाको संयोजन ठीक होला र भनेर न पत्रकारले सोधेका छन् न त उपन्यासका कुनै पात्रले ।

केही गहकिला नारा पनि छुटेका रहेछन् । जस्तै :

एक प्रश्न

चार माना माटोसँग
तेरो नाता पर्‍यो भनेर
माटाको भाँडाले तँसित
दोस्ती सोस्ती गर्‍यो भनेर
बसिस् कैद गमलामा
सिङ्गै पृथ्वीलाई छोडेर ।

हामी कसैका होइनौं, कोही हाम्रा होइनन्
हामी सत्य र न्यायका, सत्य र न्याय हाम्रो

उपन्यासका सुन्दर पक्ष

घटनाक्रमको शिलशिलेवार प्रस्तुति, रूदानेका जीवनका मुख्य घटना र थाहा दर्शनको परिचय यस उपन्यासका सबल पक्ष हुन् । अघिल्लो पुस्तामा केही छाप छोडेका तर पछिल्लो पुस्ताले बिर्सिन लागिसकेका पात्रको बारेमा थप जान्ने उत्सुकता जगाउन उपन्यास सफल छ । रूपचन्द्र विष्टको विगतलाई हेर्दै वर्तमानमा केही पाठ सिक्न सकिन्छ जुन यस लेखको अन्त्यमा समेटिएका छन्  ।

केही बिझेका कुरा

यो जीवनी नभएर उपन्यास भएकाले औपन्यासिक स्वतन्त्रताको अपेक्षा स्वाभाविक नै हो । यद्यपि लेखकले नै किताबमा “यस्तो त भएको थिएन भन्ने लाग्यो भने लेखकको सफलता हो” लेख्दा चैं संशय जाग्यो । “घनचक्कर”को वाचकले कुन सत्य कुन कल्पना कुन घटनाको कस्तो शिलशिला थाहा नपाएजस्तो रनभुल्लमा त परिएन ?

धेरै ठाउँमा रूपचन्द्रले आफूले गरेको ठीक अरूले गरेको बेठीक भनेका छन् । पञ्चायतको समर्थन पनि गरेका रहेछन् । उपन्यासमा यो कुरै छैन । उनले पञ्चायतको नेतृत्वमा सबै नराम्रा छैनन् केही नराम्राले हैकम जमाएका छन् भने झैं गणतन्त्रका नेताहरूका बारेमा पनि सुन्दै आएको कुरा हो । फेरि बहुदलीय पद्धतिले जित्ने भएपछि अवसरवादी झैं यसको समर्थन गरेको देखिन्छ उपन्यासमा । यस्तो हैन भन्ने लेखहरू पनि भेटिए तर खुङ्खार पञ्चे, मण्डलेहरू प्रजातन्त्रका हिमायती बनेर शासन गरिरहेकै छन् । कुन वयवस्था ठीक भन्ने कुराको बहस जरुरी थियो ।

स्वास्थ्य सुधार भइरहेका बेला किन बिरामी परे अनि मृत्युअघि के स्वास्थ्य समस्या देखिएको थियो भन्ने कुरा उपन्यासमा प्रष्ट छैन । कुनै षड्यन्त्रमा परे कि भनेर कुनै पात्रले सोचेका पनि छैनन् ।

धनुष के. को “थाहा” नाम गरेको युट्युब च्यानलमा रामनारायण बिडारीलाई विरोधी समूहले जनकल्याण मावि मा भर्ना गरेर ल्याएको भनिएको रहेछ । रामनारायण बिडारीले पनि पद्मोदयमा पढाई छाडेर जनकल्याण गएको अनि रूपचन्द्र बिष्टका विरुद्धमा नाराबाजी गरेको स्वीकारेका छन् । तर गुरु रूपचन्द्रले बिडारीलाई विश्वास गरेर पटकपटक मौका पनि दिएका छन् । तर फेरि एक ठाउँमा बिडारीलाई ढिलो आएको भनेर मुखमा थुकेको अनि बिडारीले अत्ति भयो भनेर चुनावी प्रचारप्रसार छोडेको प्रसङ्ग पनि छ । वर्षौं सँगै हिँडेका चेलालाई ढिलो भएकै कारण थुके होलान् भन्ने चैं पत्याउनै गाह्रो भयो । अनि पछि बिडारी काठमाडौं-१ बाट चुनावमा उठेका बेला सहयोग गर्न पनि आए । यी गुरुचेला बिचको सम्बन्धमा भएका उतारचढाव त देखियो तर घटनाक्रमका कारण र भावनाहरू अलि नमिलेजस्तो, केही नपुगेजस्तो लाग्यो ।

अजेयराज सुमार्गी अति नै सकारात्मक रूपमा आउनु पनि मलाई अचम्म लाग्यो । नेपालका सबै नेतालाई खल्तीमा राख्छु भन्ने विवादित व्यापारी सुमार्गीले जनमुखी राजनीति गरेका त होलान् तर आफ्नै फाइदाको लागि हो कि ? “रूदाने” पुस्तक विमोचन उनकै हातबाट गरिएको रैछ । विष्टको परिवार वा आफन्तबाट कोही किन थिएनन् मञ्चमा ? थाहा आन्दोलनमा लागेकाहरू नै एकअर्का प्रति पूर्वाग्रही भएका हुन् कि ? रूपचन्द्रका भतिज रणसङ्ग्राम बिष्टले त सुमार्गीलाई कालाकुवेरको संज्ञा दिँदै थाहा दर्शन भन्दै कालो धन जोडेको आरोप नै लगाएका रहेछन् । तथापि घर बनाउने बेलामा भएको मुद्दामामिला पछि रूपचन्द्रले दाजुभाइसँग खासै सम्पर्क नगरेजस्तो उपन्यासमा देखिन्छ । दागबत्ती दिनसमेत स्वनाम साथी (शशि शेरचन) लाई रूपचन्द्रले छानेको र सोहीअनुसार गरिएकाले घरपरिवारले नै वास्ता नगरेको हो कि भन्ने पनि प्रश्न उब्जिन्छ ।

थाहा दर्शन र आन्दोलनलाई आफूले प्रश्रय दिएको देखाउनेहरू धेरै नै रहेछन् तर वर्षको दुईचोटि सम्झनेबाहेक खासै केही गरेको जस्तो लाग्दैन । रूपचन्द्रले सुरु गरेका पुस्तकालय जोगाउन नसक्नेहरूले थाहा दर्शनको कुरा गरेको कत्ति सुहाएन । “थाहा” नाममा मिडिया, गैरसरकारी संस्था र राजनीति गर्दैमा यस दर्शनको प्रचार हुने पनि हैन ।

वर्तमान पुस्ताका लागि रूदानेको जीवनबाट पाठ

दोषी को ?

केटाकेटी बिग्रे बाबुआमा दोषी
जनता बिग्रे सरकार दोषी
सरकार बिग्रे व्यवस्था दोषी
यथार्थमुखी, कर्तव्यमुखी बाहेक
पछुवा, भगुवा सारा दोषी

जात ठुलो कि जनता ?
नाता ठुलो कि न्याय ?
स्वार्थ ठुलो कि निस्वार्थ ?

– रूदाने

समाज बिग्रेको, देश बिग्रेको हामी देखिरहेका छौँ । जता हेर्‍यो त्यतै दूषित सोच र राजनीति देखेर वर्तमान पुस्ता आजित भएको छ । आफ्नो र आफ्नो परिवारको पेट भर्नु नै प्राय: सबैको चिन्ताको विषय बनेको छ । चरम राजनीतिकरण र दलीयकरणले हामीलाई दास बनाइरहेकै छ जसका बारेमा पहिले पनि लेखिसकेको छु : के नेपालीको दलीय सोच तोडिएला ? । प्रजातन्त्र लोकतन्त्र जे भने पनि सत्तामा रहनेकै हालीमुहाली छ । लोकतन्त्रमै शङ्का छ । स्वतन्त्रता नाम मात्रैको छ (के हामी स्वतन्त्र छौँ ?) । रूपचन्द्र विष्ट राजनीतिमा आउँदा गरीब जनताको अवस्था जस्तो थियो अहिले पनि त्यस्तै छ । समयसँग आउनेबाहेक तात्विक परिवर्तन छैन । समाज पावर र पैसाको पछि कुदेको छ । पावर र पैसा हुनेहरू मैमत्त साँढेजस्ता छन्, कामवासना र मदिराका दास बनेका छन् । धर्म (नैतिकता) बिर्सेका छन् । एकले अर्कोलाई विश्वास गर्नै सकिँदैन । यस्तोमा हामी एकजना मसिहा वा नायक खोज्दैछौँ जसले सारा समस्या एक झट्कामा समाधान गरिदियोस् । तर मसिहाले समस्या समाधान गर्ने हैन । आफ्नो लडाईं आफैं लड्ने हो ।

रूदानेले पनि त्यही नै भनिरहे । छाप्रेको राजनीति महल हुनेले गर्दैन । महिलाको राजनीति पुरुषले गर्दैन । विकास कुनै नेताले ल्याउने हैन, जनता आफैंले हो । यसतर्फ काम भइरहेजस्तो त देखिन्छ तर जबसम्म सबै जाग्दैनन् तबसम्म देश विकास हुन असम्भव छ । जे छ ठीक छ भन्ने प्रवित्ति त गलत हो नै, भएका सम्पदा नचिन्नु र चिनेर पनि उपयोग गर्न नसक्नाले हामी गरीब बन्दै गएका छौं । केही व्यक्तिले प्रयास गरेर देश विकास हुने हैन । त्यसबेला रूदाने वैकल्पिक राजनीति गर्दै थिए, अहिले बालेन, हर्क, गोपी हमालहरू आएका छन् । विरोधीहरूको पनि कमी छैन । पहिला पञ्चायत र पछि दलहरू रूपचन्द्रलाई सिध्याउन लागे । अहिले राजनीतिक दलहरू स्वतन्त्र व्यक्तिहरूमा के कमजोरी भेटिन्छ र प्रहार गर्न सकिन्छ भन्ने दाउ खोजिरहन्छन् । यिनलाई असफल बनाएर होस् वा यिनकै कार्यलाई अपनाउदै होस् जनतालाई भ्रमित बनाउन लागिपरेका छन् । पञ्चायतकालमा दरबार र दरबारका आसेपासेले कार्यपालिका, व्यवस्थापिका, न्यायपालिका सबै कब्जा गरेका थिए । अहिले “राजनीतिक” दलहरूले त्यस्तै गरेका छन् । पञ्चायत कालमा झैँ अहिलेका दलहरू सुकुम्बासी उत्पादन गर्न उद्दत छन् सस्तो काम र भोटका लागि ।

चरम राजनीतीकरण विरुद्ध केही प्रयास भए पनि ती पर्याप्त छैनन् । दलीयकरणको विरोध गर्न दल नै खोल्नुपर्ने अफ्ठ्यारो व्यवस्था छ । बहुदल लागू हुँदा पञ्चायतलाई “खाए पाएर अघाएका” र बहुदलवादीलाई “खान नपाएका” भन्दै “हेर्दै जानू बहुदलवादीले कसरी देश बिगार्छ्न्” भनेका रहेछन् । नभन्दै बहुदलवादीले देशलाई उल्टो बाटोमा लगेका छन् । व्यवस्था अन्त्य गर्न नदिन जनता फुटाएका छन् दल, जातजाति अनि अनेकौँ नाममा । “व्यवस्था ठीक छ, अवस्था मात्रै बेठीक हो” भन्ने साथीहरूले पनि व्यवस्था ठीक नभएरै अवस्था ठीक नभएको हो भन्ने बुझे हुन्थ्यो । अहिले उदाएका स्वतन्त्र आवाजहरू थाक्लान्, धर्ती छाडेर जालान् । उनीहरूका नाममा अरूले राजनीति गर्लान् । नागरिकले आफ्नो लडाईं नलडेसम्म खुद्रे राजनीतिक परिवर्तनलाई क्रान्ति भन्नुपर्ने अवस्था रहिरहनेछ । त्यसैले प्रश्न गरौँ, खोजौँ, बुझौँ, थाहा पाऔँ !

उत्कृष्ट कथा, २०८० का कथा मलाई कस्ता लागे ? (भाग – ३)

उत्कृष्ट कथा, २०८० का कथा मलाई कस्ता लागे ? भाग – १ र २ माथि आएका प्रतिक्रियाले निकै हौसला दिए । तेस्रो भागका लागि समय व्यवस्थापन गर्नु चुनौती त थियो तर इच्छा गरे उपाय निस्किनेरहेछ । छिमेकमा ठूलै राजनीतिक परिवर्तन यसबीच पनि भयो । यद्यपि पठन, लेखन, व्यक्तिगत र अफिसियल कामलाई केही व्यवस्थित गर्न सफल भइयो यसपालि । भाग – २ लेख्दाको समयभन्दा अलि शान्त पनि छ मन । भाग – ३ का लागि दुई हप्ताको डेडलाइन राखेको थिएँ । दुई दिन ढिला भए पनि पहिलेभन्दा धेरै सुधारेको छु । तेस्रो भागमा बाँकी ९ वटा कथाको रिभ्यु प्रस्तुत गरेको छु ।

बाह्रखरी उत्कृष्ट कथा, २०८० मा सङ्ग्रहित कथामध्ये मैले पढेको १७ औँ कथा थियो अनिता पन्थीको “जुलुस उठेको रात” । कथा चिठीको शैलीमा बुनिएको छ । गाउँमा बाख्रा वस्तु चराउन लगेको प्रसङ्गबाट दशैँमा गरिने पशुबलिको दृश्यसम्म पुग्छ । बलिपछि वाचकको मन धेरै नै विचलित हुन्छ र कथामा यसको प्रस्तुतीकरण निकै नै सबल छ ।

पशुबलि ठीक कि बेठीक भन्ने कुरामा निकै नै बहस हुने गरेको छ । दशैँको परिवेशमा त यसले बढी नै चर्चा पाउने गरेको छ । धर्मशास्त्रहरूमा पनि यो विषयमा विभिन्न समयमा वादविवाद भएको छ । कति ठाउँमा चैं संस्कारकै रूपमा चलिआएको छ । फेरि आफूले खाने जेसुकै कुरा भगवानलाई चढाउनुपर्छ भन्ने कुराले गर्दा पनि पशुबलि यत्तिकै अन्त्य हुने छाँट देखिँदैन । कहिलेकाहीँ पशुबलि देख्दा नराम्रो लागेपनि आफैं मासु सेवन गर्ने भएकोले हिपोकृटिक भइदिन्छु । मानिस साँच्चै नै द्वैधताले भरिएको प्राणी हो ।

यस्तै द्वैधता रमेशजंग थापाको “ओथ” कथामा पनि देखिन्छ । मेडिकल इन्टर्नसिपको पहिलो दिनमा नव डाक्टरहरूले देखेभोगेका कुरा यस कथामा छ । चिकित्सकले सबै इगो छाडेर बिरामीको सेवा गर्नु नै उसको परमधर्म हो । विनम्रता पनि उसमा आवश्यक हुन्छ । हिप्पोक्रेटिक ओथ (Hippocratic Oath) ले पनि यही सिकाउँछ । यद्यपि, केही सिनियर डाक्टरहरूले नयाँ इन्टर्नमाथि देखाउने अभद्रताले मन चस्स हुन्छ । अरू धेरै ठाउँमा पनि यस्तो हुने गरेकोले गर्दा नयाँ पुस्ता दिमोटिभेटेड भएको देखेको छु । कथाको अन्त्यमा भने सिनियर डाक्टरले मृत घोषणा गरिसकेको व्यक्तिलाई मुख्य पात्रले बचाउँछ । नयाँ पुस्ताले फरक तरिकाले सोच्छ र काम गर्छ भन्ने देखाएको हो कि जस्तो लाग्यो । थुप्रै मेडिकल शब्दावलीको प्रयोग भएको देख्दा लेखक यस क्षेत्रमा निकै भिजेको जस्तो लाग्छ । हिप्पोक्रेटिक ओथको सार्थकता देखाएको यो कथा मलाई औधी मनपर्‍यो ।

अर्को कथा “तेजाब” (विक्रम नेपाल) ले एसिड आक्रमणको विषय समेटेको छ । संवेदनशील विषयलाई पनि निकै सशक्त ढङ्गले प्रस्तुत गरिएको छ । एसिड आक्रमण गर्ने र सहज विक्री गर्नेमाथि बनेको फितलो कानूनमाथि आक्रोश पनि छ । पुरुषहरूको मानसिकता केही हदसम्म उजागर गरेको छ । कथामा दुईवटा न्यारेटर छ्न् । पुरुष न्यारेटर नभएको भए पनि खासै फरक पर्ला जस्तो चैं लागेन । यद्यपि उक्त पात्रमार्फत् एसिड आक्रमण पीडित महिलालाई हेरिएकोले पीडितप्रतिको बाहिरी दृष्टिकोण बुझ्न सघाउने हुँदा अनावश्यक पनि लाग्दैन ।

कथासङ्ग्रहबाट पढेको बीसौं कथा थियो, जेएन दाहालको “अन्ठाउन्नको रसिद” । सन् १९५८ मा भुटानमा नागरिकता ऐन जारी भएको रहेछ । त्यही वर्ष दक्षिणी भुटानमा घरजग्गाको तिरोमा छुट पनि दिइएको रहेछ । पछि १९८५ मा नागरिकतासम्बन्धी नयाँ ऐन लागू भएपछि अन्ठाउन्न सालको रसिद खोजेर नेपाली भाषीलाई भुटान दु:ख दिएको र नागरिकताविहीन बनाएको कथा यसमा समेटिएको छ । भुटानी शरणार्थीको विषयमा केही कुरा थाहा भएको भए पनि १९५८ मा गरिएको वयवस्थाले १९८५ पछि असर गरेको रहेछ भन्ने थाहा थिएन । त्यसैले पनि कथा रोचक लाग्यो । नागरिक नरहेपछि भारतबाट विवाह गरेर भुटान आएकी नेपालीभाषी सीताको बिग्रेको मनोभाव र त्यसबाट उत्पन्न परिस्थिति मार्मिक छ । स्थानीय लवजको प्रयोग मीठो छ । चिसो हावा आएको प्रसङ्गमा पनि “अचेल दक्षिणका लागि सबै कुरा यसरी नै आइरहेको छ चिसिएर” जस्ता वाक्यले मन कुँडिन्छ ।

केही ठाउँमा टाइपो भेटिन्छ यहाँ पनि । कथामा जनगणनालाई पृष्ठ ६३ मा “सेन्सेस” र “सेन्सस” दुवै लेखेको भेटिन्छ । पृष्ठ ६७ मा “सत्ताईस”को सट्टा “सत्ताई” भएको छ । कथा हृदयस्पर्शी भएकाले गल्तीहरू खासै याद भने हुँदैनन् ।

त्यसपछि पढेको कथा थियो उमा शर्माको “तनुश्रीको भाडाको घर” । शीर्षक हेर्दा घरबेटी र डेरावालको कथा होला जस्तो लागेको थियो तर विषय फरक रहेछ । सरोगेसी र सरोगेट मदरको बारेमा बुनिएको कथा रहस्यमय ढङ्गले अघि बढ्छ । कथामा दुई मुख्य पात्र छन्– प्रीति र तनुश्री । पेशाले पत्रकार प्रीति न्यारेटर पनि हुन् । ससाना अनावश्यक जस्ता लाग्ने घटनाहरू जोड्दै प्रीति र तनुश्रीको कथा बुनिएको छ । कुरा नबुझी समाजले गर्ने टिप्पणी, पत्रकारिताका प्रसङ्ग र दुई पात्रहरूको अन्तरक्रियाले कथालाई रोचक बनाउँछन् । तनुश्रीले आफ्नो कथा भनिसक्दा आँखा रसाए । कथाको शीर्षक पनि उनले नै दिँदा झन् भावुक भइयो । नारीवादी दृष्टिकोणबाट समेत यो कथा अब्बल लाग्यो ।

कथासङ्ग्रहबाट पढेको २२औं कथा “मेरो कथा” (डिल्लीरमण पौडेल) ले मथिङ्गल खल्बल्यायो । कथा पढिसकेपछि टाइमलाइन उल्टोपाल्टो पारिएको हो कि जस्तो लाग्यो । क्रिस्टोफर र जोनाथन नोलानको “मेमेन्टो” पो सम्झिन पुगेँ । कथावाचक तथा मुख्य पात्र रमणलाई सुरुदेखि नै बिरामी देखाइएको र उसको अनुमति बेगर पनि सजिलै आइरहने घरबेटीकी अपाङ्ग छोरी रमिलाबिचको अन्तरक्रियाहरू अलि अस्वाभाविक लाग्छन् । रमिलाले एक ठाउँ तपाईंकै कारण जलेकी हुँ भनेकीले पनि कथा सीधा छैन भन्ने लागेको हो । रमणका स्मृतिहरू नै उसलाई दु:ख दिन आएका हुन् कि जस्तो लाग्यो । जे होस्, कथाले मज्जैले बाँध्यो अनि निकै बेर सोच्न बाध्य पनि बनायो ।

अब भने उत्कृष्ट कथाहरूमध्ये पनि सर्वोत्कृष्ट कथाहरू पढ्ने बेला आयो । तेस्रो स्थान प्राप्त गर्न सफल विजय हितानको “चेपाङ, चमेरा र चिउरी”बाट अन्तिम चरण सुरु गरियो । विजय हितानले मास्टर मित्रसेनको जीवनीमा आधारित “लाहुरेको रेलिमाई” का लागि २०७९ सालको अरनिको पुरस्कार पाउनुभएको अनि सुरुको च्याप्टर निकै रोचक लागेकाले “चेपाङ, चमेरा र चिउरी” प्रति अलि बढी अपेक्षा थियो । कथाको विषय राम्रो छ । चेपाङहरूले विवाहमा छोरीलाई चिउरी दाइजो दिने चलनको बारेमा सामान्य ज्ञानमा थुप्रैपटक पढेको थिएँ । लोक सेवा आयोगले लिने परीक्षाहरूमा पनि आइरहेकै हुन्छ । चिउरीको मह खाएको पनि छु । चमेरा र चिउरी बीचको सम्बन्ध भने थाहा थिएन । यस हिसाबले कथा ज्ञानवर्द्धक छ । अनि वातावरण संरक्षणको विषय उठान पनि राम्रो छ ।

कथा भने खासै रोचक लागेन । पात्रहरूका केही संवाद हटाइदिने हो भने निबन्धजस्तै लाग्छ । सञ्जुमायालाई पात्रका रूपमा अलि ननिखारिएको हो कि जस्तो पनि लाग्यो । धुलाम्मे सडक हुँदै घर नपुग्दै चिउरीको रुख कसले र किन ढाल्यो भन्ने उसले बुझिसक्नु पर्ने थियो । उच्च शिक्षा पढ्न थालेपछि चिउरी र चमेराबिचको सम्बन्ध बुझिन् (पृष्ठ.. ) भनिसकेपछि त्यही विषयमा सोचमग्न भइरहनु पर्ने थिएन । जुन जवाफ दाइलाई भोलिपल्ट दिन्छिन्, त्यही जवाफ अघिल्लै दिन पनि दिन सक्थिन । कथाको अन्त्यतिर विष्णुप्रसाद भन्ने पात्र आउँछन् तर उनी भएको भए पनि फरक पर्ने थिएन । सञ्जुले मन पराउन थालिन् भनिएको छ तर त्यसको पर्याप्त आधार देखिँदैन । कथामा देखाउने (showing) भन्दा सुनाउने (telling) बढी नै छ । “लाहुरेको रेलिमाई”को सुरुवातमा पात्रहरूको सजीव वर्णन पढेकोले पनि होला यस कथाबाट अलि निराश भएँ ।

द्वितीय स्थान प्राप्त प्रमोद प्याकुरेलको “काँचुली” मा धर्मद्वारा निर्देशित समाज, त्यसको मनोविज्ञान र बाल मनोविज्ञान समेटिएको छ । कुमारी राख्ने प्रचलनमा एकातिर धार्मिक-सांस्कृतिक पक्ष छ भने अर्को बाल मनोविज्ञान । बालसुलभ चञ्चलता र हासोका कारण पुजारी बिरामी पर्नु, आफ्नो इच्छा पूरा गर्नका लागि बालिकाले उठाएको कदमलाई देवीको उग्रचण्डी स्वरूप सम्झनु धार्मिक-सांस्कृतिक मनोविज्ञानको उपज नै हो । हालै मात्र ड्युन चलचित्रहरू हेरेको र उपन्यास पढ्दै गरेकोले पनि यो कुरा ठ्याक्कै बिझ्यो । धर्मको प्रभाव पढेलेखेका र वैज्ञानिक सोच राख्ने व्यक्तिहरूमा त हुन्छ भने त्यस्तै समाजको अंश बनेकाहरूमा नहुने कुरै भएन । कथाले कुमारी प्रथाको सिधै विरोध त गरेको जस्तो लागेन तर बाल मनोविज्ञानको ख्याल गर्नु चैं पर्छ भनेको झैं लाग्यो ।

अब पालो पहिलो स्थान पाउने कथाको । मनोजबाबु पन्तको “बुढो लाँकुरीको रूख”ले भेडीगोठमा पचासौं वर्ष बिताएका लछिमान गुरुङको एक दिनको कहानी भन्छ । सँगसँगै बसाइँसराइको कारण गाउँमा किशोर/युवा नभेटिने समस्या र “आधुनिक विकास”का नाममा आएको प्राचीनताको विनाश यसले संवाद र विम्बमार्फत् समेटेको छ । बाटुलो घरको रोदी, लाँकुरी रूखको कचहरी, लाहुर जाने युवाहरूको तयारी जस्ता विषय पनि यसमा आएका छन् । युद्धबाट ज्यान जोगाउन भागेको लछिमानले श्रीमतीको नाममा आएको आफ्नै “मृत्यु”को पेन्सन खाएको प्रसङ्गमा हास्यरस छ । गोठको उत्तराधिकारी खोज्न नसकिरहेको उनी अब भने कालबाट भाग्न नसक्ने स्थितिमा पुगेको छन् । सामान्य कथामा पनि लछिमानको चरित्र चित्रणसँगै, उसका सुखदुःख, गुरुङ संस्कृति, साथै लछिमान र लाँकुरीको रूखको सम्बन्धलाई समेट्न सक्नु नै यस कथाको शक्तिशाली पक्ष  हो ।

उत्कृष्ट कथाका पच्चीस प्रतियोगी कथा पढिसकियो । चार अतिथि कथाको समीक्षा र समग्र अनुभव लिएर अन्तिम भागमा उपस्थित हुनेछु ।

उत्कृष्ट कथा, २०८० का कथा मलाई कस्ता लागे ? (भाग – २)

उत्कृष्ट कथा, २०८० का कथा मलाई कस्ता लागे ? (भाग – १) प्रकाशित गरेर फेसबुक ग्रुप बुकाहोलिक्समा सेयर गरेपछि प्रतिक्रियाको ओइरो नै लाग्यो । धेरै जनाको राम्रो प्रतिक्रियाले मन फुरुङ्ग भयो । बाँकी कथाहरूका बारेमा अझै राम्रो प्रतिक्रिया दिने चुनौती पनि थपियो । यद्यपि किताब पढ्न र रिभ्यु लेख्न अलि बढी नै समय लागिरहेको छ । अलि अलि पढ्दै लेख्दै गर्दा साढे तीन महिना पो बितिसकेछ ।

के भयो भने सुरुमा एउटा परीक्षाले अल्झायो । त्यसपछि अन्तर्राष्ट्रिय घटनाक्रमहरूले यस्तो मोड लिए कि तिनलाई नजरअन्दाज गर्नै सकिएन । दिनहुँ भएका घटना र ठूलै युद्धको आशङ्काले मन त्रसित भइरह्यो । फेरि आफैंमा आएका अनेक इमोसलन परिवर्तनले आफैंलाई दु:खी पाइरहेको छु । यसपालि गैरआख्यानहरूले धेरै नै तानेकाले कथाहरू पढ्न गाह्रो भइरहेको पनि छ । एउटा दुईटा कथा पढ्ने अनि लामै गैरआख्यानको किताब पढ्ने गर्दा लेख्ने क्रम पनि टुटेको छ । अलि शान्त भएपछि उत्कृष्ट कथा, २०८० को कथासूचि हेरेँ अनि पढेँ, वसन्तबायुङ राईको कथा “रातो भत्ता” ।

कथा सलल बगेको छ पूर्वी पहाडी जीवन देखाउँदै । लवज साह्रै मिठो लाग्छ । कथामा आउने मोडहरूले चकित बनाउँछन् । सम्पत्तिकै लागि सम्बन्धहरू बन्ने भत्कने क्रम चलिरहन्छ अन्त्यसम्मै । कथा मात्रै विकृत हो या समाज नै त्यस्तै बन्न थालेको हो ? मनमा डरलाग्दो प्रश्न उब्जिन्छ । पृ. ३३५ मा ठूलै त्रुटी भेटिन्छ, “[हाङबारू] बुढीलाई बेलाबेला माया, स्नेह र श्रद्धाले मुसार्थी । पानी दिन्थी ।” व्याकरणीय असङ्गति हाँसो उठ्ने खालको छ ।

त्यसपछि पाना पल्टाउँदै शंकर धितालको “साक्षी” पढ्न थालेँ । यसमा एउटा रूखलाई मुख्य पात्र बनाइएको छ । रूखले एउटा मानिस, उसको परिवार र समाजको कथा भनेको छ । जसको बारेमा रूखले प्रेमसहित बोलेको छ उनीहरू नै  पीडाको कारण बनेको प्रसङ्ग हृदयविदारक छ । पर्यावरणलाई ख्याल नगरी गरिने विकासले ल्याउने विनाशलाई देखाएको छ । रूख अरू पनि धेरैको जिन्दगीको साक्षी बनेको थियो होला । यस हिसाबले कथामा उपकथा थप्दै उपन्यास नै बनाउन पनि सकिन्छ । छोटो कथाका रूपमा त मर्मस्पर्शी छ नै ।

सङ्ग्रहबाट पढेको एघारौं कथा थियो, त्रिभुवनचन्द्र वाग्लेको “म्ह्याय्चा” । एउटा व्यक्तिलाई कुनै ठाउँमा  सैनिकहरूद्वारा कैद गरिएको छ । मधेसको कुरा एक ठाउँ बताएकाले ऊ त्यताबाट आएको हो भन्ने बुझिन्छ । वर्षाको मौसम छ । साउन १७ मा अस्पताल लगिएको जिकिर गर्छ र दिन गन्तीको लागि खानामा पाउने चनाबाट एकएक दाना छुट्याएको छ । कैदमा भएपनि खाना पकाउन चुल्हो पाएको छ । एकदिन एउटी नेवार केटीले खाना नपकाउनु भनेपछि उसकै कल्पनामा भित्ता कोट्याउँदै नग्न स्त्रीको चित्र बनाउँछ ।

अन्त्यमा आइपुग्दा कथावाचकले नारीहरूमा असीम शक्ति हुन्छ भन्छ । यद्यपि आमाले खाना दिएको र नेवार केटीले भित्ताको चित्रको विरुद्धमा गरेको गुनासोलाई नै शक्ति मान्ने हो भने सूत्रधारले किन त्यसो भनेको हो भन्ने बुझ्न मुश्किल छ । कथा अलि जटिल हुन पनि सक्छ र मैले सिम्बोलिजम नबुझेको हुन सक्छु । माफी चाहेँ ।

केही आधारभूत कुरामा यस कथामा पनि गल्ती भेटिन्छ । जस्तो कि, चित्र बनाउन थालेपछि चना राख्न बिर्सेको कारण वाचकले कति दिन बित्यो भन्ने बिर्सिन्छ । तर त्यही अनुच्छेदमा उसले पाँच दिन बित्यो, दुई दिन बित्यो पनि भन्छ । यस्तो सम्भव नै नहुनु पर्ने हो । मुद्राराक्षसले यहाँ पनि दु:ख दिएको छ । “सैनिकले भने” हुनुपर्नेमा “भनें” भएको छ ।

केही समयको विश्रामपछि दिनमान गुर्मछनको “सन्ताप” पढेँ । सुरुको वाक्यमै “तिमी कहिले आउछौं ?” पढ्नुपर्दा दिक्क लाग्यो । अघिल्लो भागमै भनिसकेको छु कि राष्ट्रियस्तरको प्रतियोगितापश्चात् प्रकाशित किताबमा कथैपिच्छे गल्ती भेटिनु राम्रो पक्कै हैन । कथाको एउटा पात्रको नाम जीवन भएकोले “…जीवन सम्झौतामै गुज्रिएको थियो” (पृ. १२०) जस्ता वाक्यहरूले कतैकतै झुक्यायो अनि दोहोर्याउनु पर्याे। “जिन्दगी” शब्दको प्रयोग गर्न सकिन्थ्यो । कथा पढिसक्दा भने मन आनन्दित भएको थियो ।

कथाकी मुख्य पात्र सुनीता बाध्यताले खाडीमा पुगेकी छे । उसको पति जीवन पनि पहिला विदेश गएको थियो र हात गुमाएको थियो । दुवै जनयुद्धका सिपाही थिए कुनै बेला । सुनीता घर फर्कन चाहेर पनि सकिरहेकी छैन । काम गर्ने ठाउँमा मालिकले यौन शोषण गरेर गर्भमा बच्चा आएपछि उसको आत्मविश्वास पूरै मरेको छ । जीवनले के भन्ला भन्ने डर पनि उत्तिकै छ । कथाको अन्त्यमा उसले रहस्य खोल्छे । जीवनले जुनसुकै अवस्थामा पनि स्वीकार्ने कुराले उसको मन शान्त हुन्छ ।

सुनीता घर फर्किन पाउँछे कि पाउँदिन भन्ने प्रष्ट छैन । जीवनले पछि राम्रै व्यवहार गर्ला भन्ने पनि निश्चित छैन । एउटी महिलाले पितृसत्तात्मक समाजको डरका कारण पतिको स्वीकारोक्ति लिनपर्ने स्थिति पनि देखिएको होला । तथापि महिलालाई नै दोष लगाउने समाजमा जीवनले देखाएको प्रेम र दिएको आश्वासनले निकै नै मन छोयो ।

सङ्ग्रहबाट पढेको तेह्रौं कथा थियो तैँ तैँ धितालको “अप्रिय पिताजी” । लेखकको नाम अनौठो लाग्यो । पात्रहरू बर्मामा भएकाले लेखकको नाम पनि त्यतै सम्बन्धित छ कि भन्ने लाग्यो । कथाको सुरुवात पनि आश्चर्यजनक छ । एउटी छोरीले आफ्नो नग्न तस्वीर देखेर बिरामी परेका पितालाई “अप्रिय” सम्बोधन गरेकी छिन् । हिन्दू धर्मकर्म र संस्कारमा हुर्काएकाले डर एवम् सोझोपनका कारण पुरुषहरूले फाइदा लिएको भन्ने तर्क छोरीको छ । यद्यपि छोरीले पनि पिताको सोच विपरीत कार्य पनि गरेकी छिन् । नग्न तस्बिर खिच्न र सर्कुलेट गर्न अरूकै हात भएकाले पिताले छोरीसँग एक फेर राम्रोसँग कुरा गरेको भए हुन्थ्यो भन्ने पनि लाग्छ । तर पितालाई पनि आफूले गरेको विश्वास तोडिएकाले उनको अवस्था र प्रतिक्रिया अस्वाभाविक लाग्दैन । छोरीले पनि पिताको मनोभावना बुझेर अप्रिय नभनेको भए हुन्थ्यो भन्ने लागिरह्यो ।

महेश चौलागाईंको कथा “गल्ली” निकै नै मनपर्‍यो । कथाकारले सरकारी कार्यालयमा कार्यालय समयपछि हुने बेथिति धेरै राम्रोसँग देखाएका छन् । कथा पढ्दै गर्दा अफिसमै त रक्सीसहितको पार्टी हुन्छ र जस्तो पनि लाग्यो । यद्यपि, त्यस्तो नहोला भन्न पनि सकिन्न । पदाधिकारीहरूको नैतिक पतन देखेकाले यस्तै कथा आफैंले पनि लेख्न सकेको भए हुन्थ्यो भन्ने पनि लागिरह्यो ।

“उत्कृष्ट कथा – २०८०” सङ्ग्रहबाट मैले पढेको पन्ध्रौं कथा थियो राजेन्द्र अधिकारी कृत “प्रायश्चित” । पतिको विवाहपूर्वको सम्बन्धको बारेमा थाहा पाएपछि पत्नीले महसुस गरेको पीडा र पतिले प्रायश्चितका लागि रोज्नुपरेको बाटोको बारेमा कथाले भन्छ । प्रायश्चितको परिणाम के हुन्छ भन्ने निश्चित छैन । यसले पात्रहरूमाथि कस्तो प्रभाव पार्ला भन्ने प्रश्न पनि बाँकी नै रहन्छ । छोटा छोटा साधारण वाक्य भएको कथा यस्ता प्रश्नहरूको उत्तर बताइदिएको भए हुन्थ्यो भन्ने मेरो मनमा लाग्यो ।

त्यसपछि पढेको राजेश सुवेदीको “सागी प्रेमी”ले दिमाग हल्लाइदियो । दक्षिण कोरियामा काम गर्न गएको मुख्य पात्रले त्यहाँका महिलाहरूले विदेशीलाई पैसाको लागि फसाउँछन् भन्ने सुनेको छ । यति हुँदाहुँदै पनि ऊ एउटी महिलासँग प्रेममा पर्छ । शङ्का उपशङ्काले गर्दा उसको मनस्थिति कसरी खल्बलिन्छ र सागी (कोरियनमा धोखेबाज) बन्न पुग्छ भन्ने कहानीमा देखाउन खोजिएको छ । सस्पेन्स, ट्वीस्ट र टर्नले गर्दा कथा पढ्न एकदम मज्जा आयो ।

भाग-१ झैँ भाग-२ मा पनि आठवटा कथाको समीक्षा गरेँ । अब बाह्रखरी कथा प्रतियोगिताको टप-२५ मा परेका उत्कृष्ट तीनसहित नौवटा कथा बाँकी रहे । तिनलाई भाग-३ मा समेट्नेछु । कथा सङ्ग्रहमा रहेका अतिथि कथा, भूमिका र अन्य कुरा भाग-४ मा पस्किनेछु ।

उत्कृष्ट कथा, २०८० का कथा मलाई कस्ता लागे ? (भाग – १)

तीन महिनाजति पहिले किनेका किताबमध्ये एउटा थियो “बाह्रखरी उत्कृष्ट कथा २०८०” । २०७५ को पहिलो संस्करण त pdf मा वेबसाइटबाट सिधै डाउनलोड गर्ने मिल्ने गरी राखिदिएको थियो बाह्रखरीले । पछिल्ला संस्करणप्रति खासै आकर्षण थिएन । त्यही पनि किताब पसलमा देखेपछि कस्ता कथा चैं उत्कृष्ट २५ मा परेछन् भन्ने उत्सुकता पलाएपछि किनेको थिएँ । तर अफिस आउँदा लाग्ने समय, थकान, छोरीसँग खेल्न मन लाग्ने अनि अलिकति निस्किएको समयमा माथि भनिएको परीक्षाको तयारीका लागि पढ्ने गरेकाले उत्कृष्ट कथा २०८० थन्किएको थियो । राति पौने तीन बजे कथाहरू पढिने भइयो ।

सङ्ग्रहका कथामध्ये पुरस्कृत भएकालाई सबैभन्दा अन्तिममा पढ्ने सोच बनाएँ अनि बाँकीमध्येबाट पहिलो छनौटमा पर्‍यो दिव्य गिरीको “असार पन्ध्र” । खेती किसानी गर्नेहरूको लागि असार १५ ठूलो उत्सव हो । त्यसकै सेरोफेरोमा कथा होला भन्ने लाग्यो तर हैन रैछ । विपद् असंवेदनशील नेतृत्व भयो भने गरीबहरूले कस्तो समस्या भोग्नुपर्छ भन्ने कथाको मूल मर्म रहेछ । सङ्ग्रहको आवरण पनि यही कथामा आधारित जस्तो लाग्यो । यद्यपि विषय जति चाखलाग्दो छ लेखाइ भने त्यति छैन । धनबहादुर बिकको परिचय दिँदै सुरु भएको कथाको पहिलो खण्डमा उसको जीवनी मात्रै छ । झिँझो लाग्ने गरी प्रत्येक पात्रलाई “धनबहादुर अर्थात् धने” को शैलीमा परिचय दिइन्छ । त्यसमा पनि गल्ती छ । मनसरालाई धनबहादुरकी बहिनी भनिएको छ । पछिल्लो खण्डमा पनि धनबहादुर र उसकी श्रीमतीलाई दाजुभाउजू नै भनेकी छिन् । तर मनसराले जन्माएको बालकृष्ण धनबहादुर भन्दा २ वर्ष मात्रै कान्छो छ ।

पहिलो गाँसमा ढुङ्गा परेजस्तो भयो । बेचैन हुँदै कथाका पात्रको नातागाता केलाएँ । मेरो हिसाब नमिलेको हो कि जस्तो लाग्यो । सुत्न लागेको म जुरुक्क उठेर कलम र कागज लिएर चित्र बनाउन थाले । अहँ, कथामा मनसरा धनबहादुरकी बहिनी हुनै सक्दिन । बहिनीको छोरो आफूभन्दा २ वर्ष कसरी हुन सम्भव छ ? दिदीको भए मिल्छ बरू । यत्रो गल्ती भएको कथा “उत्कृष्ट” कसरी हुन सक्छ ? विभिन्न चरण पार गर्दै पाठक सामू आएको कथामा यति ठूलो गल्ती त नहुनु पर्ने हो । एउटा चरणमा एकजनाले पो गल्ती गर्न सक्छ । कथा पढ्दै नपढी छनौट भएको त हैन ? यो भन्दा राम्रो कथा उत्कृष्ट २५ मा पर्न छुट्यो कि ?

त्यसपछि पढेको अर्को कथा चैं छनौट समूहले पक्कै पढेको हुनुपर्छ । दीपक लोहनीको “दरबारको दु:ख” (पृ. १५७-१५८) मा रानीसाहेब कथाका सूत्रधारलाई भन्छिन्, “तपाईं पत्रकार हो ? म पत्रकारसँग आफ्ना व्यथा सुनाउँदिन । उनीहरू आफ्नो बिजनेसका लागि मात्रै आउँछन् ।”

सूत्रधार भन्छन्, “म पत्रकार हैन, कथाकार हुँ । दरबारका दु:ख समेटेको कथा लेखेर बाह्रखरी कथा प्रतियोगितामा पठाउँछु ।”

अब बाह्रखरी कथा प्रतियोगिताकै लागि लेखिएको कथा उत्कृष्ट नभई भयो त ? हुनै पर्‍यो नि । अनि प्रतियोगिताको लागि कथा पठाउँछु भन्दा बिजनेस नहुने रैछ क्यारे, रानीसाहेबले आफ्नो कथा सुनाइदिइन्  । सूत्रधारले इमान्दारी देखाए भनेर पो हो कि ?

उता कथा लामो छ भन्दै कथा सुरु गरेका सूत्रधार एकछिन पछि रानीसाहेबको जीवनीको सारांश दिन्छन् । केही अनुच्छेदमै उनी बालापनबाट वृद्धावास्थामा पुग्छिन् । धनसम्पत्तिको मातले बिग्रेका पुरुष पात्रहरूका कारण वृद्धाले भोगेको व्यथा सूत्रधारले कथा बनाएर प्रतियोगितामा पठाउँछन् । बाह्रखरीको उत्कृष्ट २५ मा पर्छ । आँसु बिक्छ भनेको यही होला । मलाई चैं आँसुले खासै छोएन । निद्राले छोयो बरू अनि झ्याप्प निदाएँ ।

भोलिपल्ट साँझ अफिसबाट घर फर्किँदा डा. श्रीधर खनालको कथा “जीपीटी २०००” पढियो । ChatGPT 4.0 ले तहल्का मच्चाइरहेको बेला जीपीटी २००० ले धमाका गर्ने आशा पलायो । कथाको सुरुवात राम्रो लाग्यो । जीपीटी २००० ले मोबाइलमा इन्स्टल गरेपछि इमेल, क्यामरा र लोकेसनको आधारमा ट्रयाकिङ गर्ने कुरासम्म कथा ठीकै थियो । ‘असुर’को दोस्रो सिजनको झल्को आउला जस्तो लागेको बेला उसले न्यारेटरलाई सर्वोत्कृष्ट भन्दै गरेको भविस्यवाणीले कताकता ‘म्याट्रिक्स’ को झल्को दियो । आपसी कलहका कारण मानिसहरू लोप भइसकेपछि पनि AI बच्ने कुरा अलि पत्यार नलाग्दो नै थियो । हुन त AI को भविस्यवाणी हो । मिल्नैपर्छ भन्ने छैन ।

त्योभन्दा पनि पत्याउन नसकिने कुरा चैं जीपीटीले आफूले सबैलाई ट्रयाक गरिरहेको कुरा कसैलाई भन्ला भन्ने हो । हामीले इन्स्टल गर्ने एप्लिकेसनहरूले हामीलाई ट्रयाक गर्ने कुरा नौलो हैन । जानी नजानी हामी permission पनि दिइरहेका हुन्छौँ । तर सिधै फोन र इमेल गरेर ट्रयाक गर्छौँ भने भने वाचकले झैं uninstall गरेर व्यापार चौपट हुन्छ होला । खैर, कथामा जताततै देखिने मानवीय प्रलयको डरको लामो वर्णन छ जुन अझै रोचक बन्न सक्थ्यो जस्तो लागिरह्यो ।

लगत्तै सञ्जय घिमिरेको “चन्द्रमा देब्रे, चन्द्रमा दाहिने” पढेँ । कविताका पङ्क्तिजस्ता छोटा वाक्य र चन्द्रमा दाहिने र देब्रे हुँदाको बिम्बले झ्याप्पै आकर्षित गर्‍यो । कथा भने कस्तो कस्तो लाग्यो । कथावाचकले १० वर्ष सम्म जसको गाडी चलाउँछ,  आरिस गर्छ । उसको उद्देश्य भनेको हाकिमलाई ड्राइभिङ सिटमा राखेर हाकिम जसरी ब्याक सिटमा बस्नु हो । इच्छा पूरा पनि हुन्छ । हाकिमले उसलाई अमेरिका बोलाएर काममा लगाइदिएर पनि लाइसेन्स परीक्षामा पटकपटक जानीजानी फेल भएपछि । जिन्दगीमा हुन सक्ने फेरबदल र irony देखाएका हुन् क्यारे कथाकारले तर धेरै नै सहज भयो कि भन्ने चैं लागिरह्यो ।

कथा सङ्ग्रहबाट पढेको पाँचौं कथा थियो, हिरा लामाको “मिटर ब्याज” । कथाकी मुख्य पात्र मैनालाई गाउँको ठालू मिटरब्याजी रत्नदासले श्रीमती नभएको मौका पारेर घरमा साँझ आउनु भनेर बोलाउँछ । ऊ रत्नदासकहाँ त्रसित र सशंकित हुँदै जान्छे । रत्नदासको एक स्पर्शपछि उसलाई विदेशिएर उतै हराएको लोग्ने मुकुन्दको अनि यौन प्यासको याद आउँछ । त्यसकै वशमा परेर रत्नदाससँग यौन सम्बन्ध राखेपछि रत्नदासले स्कूलको पिउनबाट आधारभूत कक्षाकी शिक्षिका बनाइदिन्छ ।

यो कथाले भन्न खोजेको के हो ? मैनाजस्ता लोग्ने विदेशिएका महिलाहरूमा यौनेच्छा हुनु अस्वाभाविक होइन तर आफूलाई नियन्त्रण गर्न सक्दैनन् भन्न खोजेको हो कि ? रत्नदासजस्ता परचक्रीलाई चिन्दैनन् भनेको हो कि ? सेक्सुअल फेवर्स दिएर फाइदा लिन सक्छन् भनेको हो कि ? यौनिक स्वच्छन्दता हुनुपर्छ भन्न खोजेको हो कि ? तर त्यसको परिणाम नि ?

मैनाले पछि प्रतिकार गरी वा मुकुन्दको खबर आयो अथवा स्वयम् गाउँ फर्कियो भने के होला ? धेरै दिन भएकै छैन, एकजनाले वैदेशिक रोजगारीबाट फर्किएको केही दिनमै श्रीमतीलाई मारेको । किन मारेको भन्दा “जसको लागि मैले मेरो जवानी सक्काएँ, त्यसैले धोका दिएपछि म के गरूँ ?” यस्तै लोग्ने विदेश गएका जाने अनि स्वास्नीले मोज गर्ने, सम्पत्ति नै लिएर अर्कासँग जानेजस्ता समाजमा घट्न पुगेका दुष्परिणामको बीजारोपण पो हो कि यो कथा ? प्रष्ट छैन ।

गलत कामको परिणाम पनि सही हुने अहिलेको समाजको यथार्थ देखाउन खोजिएको पो हो कि ? विद्रोह गर्नेभन्दा नगर्नेले फाइदा लिन सक्छन् भनिएको पो हो कि ? समाजमा विद्रोह नभए पनि कथामा त हुन सक्छ नि । के कलममा पनि विद्रोहको कमी हुन थालेको हो ? लेखकहरूमा नै विद्रोही भावना कमी हुन थालेको त होइन ? यी प्रश्न अहिलेसम्म पढेका र उत्कृष्ट भनिएका “मिटर ब्याज” र “असार पन्ध्र” ले मनमा उठाए ।

भोलिपल्ट अफिस जाँदा पढेको कथा “ख्याक” अहिलेसम्म मलाई सबैभन्दा मन परेको कथा हो । शारीरिक रूपले अशक्त जीवन सपनामा भने हातखुट्टा सजिलै चलाउन सक्छ । तर ऊ सपनामा कालो ख्याक बारम्बार देखिरहन्छ । डरको बिम्ब बनेको ख्याकको डरलाई उसकी आमाले हटाउन खोजिरहेकी हुन्छिन् । जुन दिन देखि ऊ ख्याकसँग डराउन छोड्छ ख्याक कालोबाट सेतो हुँदै जान्छ । उसले खोला थुनेर नाङ्गा पाखाहरू हरियाली बनाउने जुन सपना देखेको छ, त्यो पूरा गर्न मिहिनेत गर्न थाल्छ र अन्ततः सफलता हात पार्छ ।

जीवनको सपनाको दृश्यबाट सुरु भएको कथामा घरी सपना घरी विपना देखिन्छ तर अन्त्य सम्म आइपुग्दा सपना र विपनाको बीचमा कुनै अन्तर नै रहँदैन । कथा पढिसक्दा कक्षा १२ मा पढेको ग्याबृयल गार्सिया मार्खेजको भूतीया जहाजको कहानी याद आएको थियो ।

सातौं कथा “म, जल्लाद प्राणनाथ” पनि मन परेको थियो । रबर्ट जोशीले लेखेको कथामा जल्लाद प्राणनाथलाई भारतबाट बाली बोलाइएको छ कसैलाई मृत्युदण्ड दिन । जसलाई मृत्युदण्ड दिइँदैछ, ऊसँग प्राणनाथले बदलाको भावना राखेको छ । यद्यपि कथाको मूल मर्म चैं प्राणनाथ र उसकी छोरी आधीको सम्बन्ध हो । कथामा flashback को प्रयोग राम्रोसँग गरिएको छ र कतैकतै दार्शनिक पनि छ । कथाकारले फाँसी दिने जल्लादका विषयमा राम्रो अध्ययन गरेको पनि देखिन्छ । केही कुराहरू भने अधुरा र अस्पष्ट छन् । जस्तो कि, मृत्युदण्ड दिएको मानिसले कसलाई बचाउन खोजेको हो ? कथाको अन्तिममा आउने अनिशा को हो ? मृत्युदण्ड पाउने केटा र अनिशाले किन आधीलाई किन पवित्र मन भएकी भन्छन् ? यी प्रश्नहरूको जवाफ पाउनको लागि सायद फेरि फेरि पनि यो कथा पढ्नेछु ।

२०८१ को पहिलो दिनको झिसमेसेमा अन्तरपछि रमा सुवेदीको अर्को ‘म’ पढेँ । कथाको सुरुवात रहस्यमय लाग्यो । मूल कथा भने सिमोन द बुभाको “द सेकेन्ड सेक्स” बयान वरिपरि घुमेको छ । कथाकारको वा कथाका पात्रको भन्दा पनि बुभाको विचारले प्राथमिकता पाएको छ । बुक रिभ्यु जस्तो पनि लाग्यो कताकता । महिलालाई घरको काम गर्न कतिको सकस छ, उनीहरू किन बाँधिन्छन् र बन्धनबाट उम्किन के गर्न सक्छन् भन्ने सन्देशको पाटो राम्रो भए तापनि कथामा अरू कसैको नभएर कथाकै पात्रको विचार हावी भएको भए अझै सशक्त हुन्थ्यो कि ?

एक दुई अनुच्छेद टाइप गर्दागर्दै धेरै भइसकेछ । किताब पनि एक तिहाई सकिएछ । अरू कथा र समग्र कथा सङ्ग्रहका बारेमा भन्न बाँकी कुरा थुप्रै रहे । आगामी भागमा गरौंला है त ।

On Not Being Able to Write

Until some months ago, writing was a piece of cake. Words used to flow effortlessly. Since I took a break from writing, the words are being stopped by some barrier. Yet, here I am trying to find why I could not write.

# Reason 1: I got busy.

I had to prepare Maths and Science lessons, then try to teach rebellious teenagers, fail at taking control of the classes, and take a lot of undue stress. I asked the school administration how I could get the attention of my students. They suggested strong body language and beatings, if necessary. I was not convinced. So, I looked up books on taking control of the class. One book by Rob Plevin seemed useful but teaching Maths to students who fear or hate it is a huge challenge. I am doing my best. However, it’s not enough.

Three months ago, I got calls from my friends and they got me involved in a project. They had collected field data and told me and Deepa to prepare a geological map. On AutoCAD! I knew the basics of the software but had never made used it to make a geological map. The learning process was stressful as there was nobody to guide us. And the hours of work on laptop stressed my eyes. I used to be so tired, I used to sleep the moment I got free time.

There were also PSC exams. After completing the second version of the map, there was about a week for preparation. It went on without any disturbance. I did well in the exams too. Then came exams for another company and I still have one left this Saturday. Hope it goes well. Fingers crossed!

I also had to get involved in household chores that I could not avoid.

# Reason 2: I stopped caring about things or when I did, I could not express them.

In the past months, I did not care for a lot of things. They are all out of my memory. There were a lot of things during elections in April and May, but I chose silence over speaking and writing. (I was also busy to write anything!) Let history take its course, was my mantra.

There were other issues that grabbed my attention but instead of writing my feelings or thoughts, I followed what others said or wrote. Sometimes, it is better to remain quiet and understand the whole situation before making an opinion. Waiting to understand a situation helped me remain calm for most of the time.

# Reason 3: I made excuses when I had time or had an opinion.

I have been avoiding writing by making excuses. I have not written anything even for my wife. Even on her request. It’s getting embarrassing. Wish I could write anything at any time! I should stop making excuses. I should keep writing…

What’s the Point? (Part One)

A Party in the Dark

The party was unlike I had ever been at. It had been held in an abandoned warehouse outside the town. There was no food or drink. Nobody knew each other. And it was dark. The invitation had clearly instructed the guests not to bring phones. The guards, too, were strict about it. They checked each guest and even seized some phones. I was expecting Bishwas, the host, to make a grand filmy entry—that he would show up somewhere in the middle, spotlights focusing on him. But he was nowhere. Nobody knew where he was.

Somebody bumped into me. “Sorry,” said a lady in a melodious voice. “Do you know what’s going on? Why isn’t Bishwas showing up?”

“No idea,” I said. “I’m in the dark just as you’re.”

She chuckled. “Clever use of words, huh? What do you do?”

“I…um…do nothing. Yeah, that’s what I do. Nothing.”

She giggled.

“Believe it or not, I am jobless.”

“Why?”

“Bad luck, perhaps. Or, Ego. I don’t really know.”

“May you be blessed with a job as soon as possible!”

It was my time to laugh.

“What?” she sounded surprised. “I wished you luck and you’re laughing at me?”

“I found it funny,” I said. “I mean, how can you think that a job is a blessing? It’s a curse! You become a slave to money and to your boss. You do something because you’re paid for it. If your boss stops paying you, you leave. Job takes away your freedom. How can it be good?”

A moment of silence later, she said, “I think I figured out why you’re jobless. You do have a big ego.”

“Thank you.” I bowed with a smile although she could only have made out my silhouette.

“So, what brought you here?”

“Bishwas’s invitation.”

“Oh, that’s a breaking news! Everyone here is because of his invitation.”

“Does anybody in this world accept a precise answer any more?”

“Nope. Everybody wants to know the backstory. That’s where the fun is.”

“What’s the point of it?”

“That’s his catch phrase, isn’t it?”

“Yep. It’s his favourite question. Mine too. Those were the first words I heard when we met for the first time.”

[To be continued…]

कलाकारको सम्मान र सम्पदा संरक्षणमा उदासीनता

एकाबिहानै एउटा समाचारमा आँखा पर्‍यो । मनमा चस्स बिझायो । स्वर सम्राट नारायण गोपालको घर सङ्कटमा रहेछ । समाचारमा लेखिएको रहेछ–देवकोटाको घर पुनःनिर्माण हुन लागे पनि स्वर सम्राट नारायण गोपालको घर वेवास्तामा परेको छ । देवकोटाको घर पनि संरक्षण गरिएको चैं हैन । पूरै भत्काएर गरिएको पुनःनिर्माण हो । नयाँ बनाइएको घरमा पुरानो जत्तिको महत्व नहोला । वास्तवमा, हामीले सम्मान गर्दै आएका साहित्यकार र कलाकारका अमूल्य सम्पत्तिको रक्षा हामीले गर्नै सकेका छैनौँ ।

हामी साहित्य र कलालाई सम्मान गर्नै जान्दैनौँ । प्राचीन र मध्यकालीन कलाकार (मूर्तिकार, चित्रकार, वास्तुकलाविद्, साहित्यकार) हरू को सूची हामीसँग छैन । एकजना अरनिको प्रसिद्ध छन् मूर्तिकला र वास्तुकलामा, त्यो पनि चीन गएर सम्मानित भएकाले । सानै उमेरमा चीन जाने टोलीको नेतृत्व गर्ने अरनिकोले नेपालमा सिर्जना गरेका कलाहरू केके हुन् ? अरनिकोको वास्तविक नाम र ठेगानाका बारेमा पनि अझै अन्जान छु । अध्ययन भएको होला तर कुनै पाठ्यक्रममा पढ्ने मौका पाएको छैन । विदेशमा ख्याति नपाएसम्म आजपनि राज्यले चिन्दैन । परम्परा किन छोड्नु, हैन ?

मल्लकालका केही साहित्य र साहित्यकारका नाम सामान्य ज्ञानका किताबमा भेटिन्छ । त्यसबेलाका राजाहरू नै साहित्यकार ! पढ्ने लेख्ने राजाहरू मात्रै भएर हो कि ? जसले लेखेपनि ती महत्त्वपूर्ण ग्रन्थहरू र तिनमा के छ्न् भन्ने कुरा विद्यालयदेखि नै पढाइनु पर्ने हो । तर पाठ्यक्रम निर्माण गर्नेहरू आफ्ना कमसल लेखहरू पाठ्यक्रममा राख्न तत्पर छन् ।

आधुनिक नेपालमा (पहिले पर्वते या खसकुरा भनिने) नेपालीलाई केन्द्रविन्दुमा राखियो । सुवानन्द दासले लेखेको “पृथ्वीनारायण” काव्य नेपालीको पहिलो साहित्य भनेर घोकेको छु तर त्यसमा ठ्याक्कै के छ थाहा छैन । मोतीराम भट्टले नभेटेका भए भानुभक्त आचार्यलाई कतै गुमनाम हुने थिए । महत्त्व दिइएको भाषाका साहित्य पनि संरक्षित छैनन् । नेपाल भाषा, मैथिली, अवधी, तामाङ, किराँती लगायतका भाषा र जनजातिका साहित्य संरक्षण हुने कुरै भएन ।

सरकार त उदासीन भयो भयो, हाम्रा केही साहित्यकारहरू क्रान्तिकारी बन्ने नाममा इतिहासको संरक्षण नगरे पनि हुन्छ भन्ने विचार राख्छ्न् । देवकोटाको घर भत्काइएको विषयमा एकजना “लेखक”ले त्यो घर जोगाइयोस् या भत्काइयोस् मतलब भएन भन्ने आशयको ट्विट गरेपछि एउटा लेख नै लेखेको थिएँ । नारायण गोपालको घरको संरक्षण गर्ने विषयमा पनि उनको विचार जान्न मन लागेको छ ।

Page 1 of 2

Powered by WordPress & Theme by Anders Norén